“Ο άνθρωπος εκδικείται για τη μετριότητά του, για την ατυχία του,
για την τύχη των άλλων” – Άλμπερτ Σβάιτσερ
τoυ Γιώργου Μουλά
Συχνά η εκδίκηση θεωρείται ότι μπορεί να καταπραΰνει τον πληγωμένο εγωισμό και να βοηθήσει στη διαχείριση των αρνητικών συναισθημάτων, επιφέροντας πόνο στον άνθρωπο που θεωρεί ότι τα προκάλεσε. Μέσω αυτής νιώθουμε ότι μπορεί να επέλθει η κάθαρση. Στην ουσία, όμως, η εκδίκηση δεν έχει πραγματική δύναμη και η ικανοποίηση που δίνει είναι εντελώς πρόσκαιρη.
Η εκδίκηση είναι μέρος της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Η Λογοτεχνία την έχει τιμήσει δεόντως και την έχει αποτυπώσει καθ’ όλη τη διάρκεια της Ιστορίας, από τον Άμλετ του Σαίξπηρ, μέχρι τις ελληνικές τραγωδίες, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την τριλογία της “Ορέστειας” του Αισχύλου.
Ποιο είναι, όμως, το πραγματικό κίνητρο της εκδίκησης; Οι ερευνητές καταλήγουν σταδιακά σε κάποιες απαντήσεις.
Ο εξελικτικός ψυχολόγος Michael McCullough, από το Πανεπιστήμιο του Μαϊάμι, λέει: “Η εκδίκηση είναι μία πολύ διαδεδομένη εμπειρία της ανθρώπινης ζωής, που αποτυπώνει ότι άνθρωποι από κάθε κοινωνία αντιλαμβάνονται τον θυμό και θέλουν να βλάψουν κάποιον που τους έχει βλάψει”. Το 20% των ανθρωποκτονιών και το 60% των πυροβολισμών στα σχολεία συνδέονται με την εκδίκηση. Άρα, όπως διαφαίνεται, υπάρχει ένας άμεσος συσχετισμός εκδίκησης και εγκλήματος.
Επίσης, η εκδίκηση διαμορφώνει και την πολιτική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η νίκη του Donald Trump το 2016, η οποία ήρθε ως αποτέλεσμα της “εκδίκησης της εργατικής τάξης των λευκών… οι οποίοι αισθάνονταν εγκαταλελειμμένοι από μια ταχύτατα παγκοσμιοποιημένη οικονομία”, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ειδικών.
Γιατί, λοιπόν, οι άνθρωποι εμφανίζουν επιθετική συμπεριφορά και επιδιώκουν την εκδίκηση;
• Λόγω ανασφάλειας και χαμηλής αυτοεκτίμησης.
• Λόγω συναισθημάτων κατωτερότητας.
• Λόγω αδυναμίας διαχείρισης κάποιας κριτικής που μπορεί να έχουν δεχτεί.
• Λόγω έντονου θυμού και δυσαρέσκειας.
• Λόγω ενστικτώδους αντίδρασης, όταν αισθάνονται απειλή.
• Λόγω επιθετικού περιβάλλοντος στο οποίο μπορεί να έχουν μεγαλώσει.
• Λόγω άγχους, νευρικότητας ή, κάποιες φορές, και αδύναμης υγείας.
“Ψυχολογικοί μεσάζοντες”
Οι ειδικοί χαρακτηρίζουν τα συναισθήματα που εμπλέκονται στην εκδίκηση ως “ψυχολογικούς μεσάζοντες”: πρόκειται για τις σκέψεις και τα συναισθήματα, δηλαδή, που αναδύονται ανάμεσα σε μια πρόκληση και σε ένα επιθετικό αποτέλεσμα. “Είμαστε περίεργοι πώς λαμβάνει κανείς, για παράδειγμα, μια προσβολή και πώς φτάνει σε μια επιθετική απάντηση;”, αναφέρουν. Το κλειδί πιστεύουν ότι βρίσκεται στην επιθυμία να αντεπιτεθούμε.
Οι ψυχολόγοι-ερευνητές μίλησαν για τον συναισθηματικό πόνο, τον οποίο αισθάνεται το άτομο που έχει προσβληθεί ή έχει απορριφθεί κοινωνικά. Σε σχετικές έρευνες, η περιοχή του εγκεφάλου που σχετίζεται με τον πόνο ήταν πιο ενεργή σε συμμετέχοντες που αντέδρασαν με μια επιθετική απάντηση, μετά την αίσθηση της απόρριψης. “Αποκτάμε πρόσβαση σε μια αρχαίας καταγωγής τάση να ανταποκρινόμαστε στις απειλές και να βλάπτουμε με επιθετικά αντίποινα”, σημειώνουν.
Επιπλέον, οι άνθρωποι συμπεριφέρονται επιθετικά καθώς αυτό μπορεί να είναι “ηδονικά επιβραβεύσιμο”. Η σχέση μεταξύ ευχαρίστησης και επιθετικότητας δεν είναι καινούργια. Ο Sigmund Freud γνώριζε πολύ καλά ότι μπορούμε να αισθανθούμε λύτρωση όταν συμπεριφερόμαστε επιθετικά.
Tον Μάρτιο του 2017 ξεκίνησε μια σχετική σειρά πειραμάτων, τα οποία δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό “Personality and Social Psychology”. Στα πειράματα αυτά, οι ερευνητές απέρριψαν σκόπιμα ορισμένους συμμετέχοντες, μη επιτρέποντάς τους να παίξουν ένα ηλεκτρονικό παιχνίδι, στο οποίο έριχνες βολές με μια μπάλα. Στη συνέχεια, επέτρεψαν σε όλους τους συμμετέχοντες να βάλουν καρφίτσες σε μια εικονική κούκλα βουντού. Παρατηρήθηκε ότι αυτοί που ανήκαν στην ομάδα απόρριψης, τρύπησαν την κούκλα τους με σημαντικά περισσότερες καρφίτσες. Κάτι παρόμοιο επιχείρησαν στη συνέχεια και σε εργαστηριακές συνθήκες.
Τέλος, για να κατανοήσουν τον ρόλο των συναισθημάτων στην όλη διαδικασία, οι ερευνητές έδωσαν στους συμμετέχοντες ένα φάρμακο αναστολής της διάθεσης (το οποίο, στην πραγματικότητα, ήταν ένα αβλαβές δισκίο βιταμίνης). Παρ’ όλα αυτά, το φαινόμενο placebo ήταν τόσο ισχυρό, που οι συμμετέχοντες που πήραν το “φάρμακο” δεν μπήκαν καν στον κόπο να προβούν σε αντίποινα κατά εκείνων που τους απέρριψαν, σε αντίθεση με εκείνους στους οποίους δεν δόθηκε εικονικό φάρμακο. Η ομάδα του εικονικού φαρμάκου δεν αναζήτησε την εκδίκηση, καθώς αισθανόταν ότι δεν θα αντλούσε καμία ευχαρίστηση από κάτι τέτοιο.
Έτσι, η ομάδα κατέληξε σε ένα αναπάντεχο συμπέρασμα: Οι άνθρωποι αποζητούν εκδίκηση ακριβώς λόγω της αναμονής της ευχαρίστησης: “Πρόκειται για την εμπειρία της ρύθμισης των συναισθημάτων”, λένε οι ερευνητές.
Επιπλέον, οι ψυχολόγοι θεωρούν ότι “το άτομο που ανταποκρίνεται στο κακό που του συνέβη, πρόκειται να ενεργήσει καλύτερα από το άτομο που δέχεται το χαστούκι στο μάγουλο και δεν κάνει τίποτα γι’ αυτό”. Ακριβώς όπως συμβαίνει και με την πείνα, το άτομο θεωρεί την εκδίκηση ως μια αρχέγονη παρόρμηση που πρέπει να εκπληρωθεί. Μόνο τότε μπορεί ο εκδικητής να προχωρήσει με τη ζωή του, αφού “αυτός ο στόχος έχει εκπληρωθεί”.
Είναι παρήγορο, ωστόσο, το ότι δεν παρεκτρέπονται όλοι λόγω της επιθυμίας που μπορεί να νιώσουν για εκδίκηση. Μια μελέτη του 2006 διαπίστωσε ότι οι άνδρες παίρνουν περισσότερη ευχαρίστηση από την ιδέα της εκδίκησης. Χαρακτηριστικά, κατά τη διάρκεια της μελέτης, οι άνδρες συμμετέχοντες εμφάνισαν πιο έντονη δραστηριότητα στο κύκλωμα ανταμοιβής του εγκεφάλου τους, σε σχέση με τις γυναίκες, όταν είδαν τους “αντιπάλους” που τους εξαπάτησαν να παθαίνουν ηλεκτροπληξία.
Οι ευαίσθητοι στην απόρριψη
Σε έρευνα του 2008, δε, οι ψυχολόγοι διαπίστωσαν ότι ορισμένα άτομα είχαν υψηλότερα επίπεδα “ευαισθησίας στην απόρριψη”. Τα άτομα αυτά βρέθηκαν ότι είναι και πιο νευρωτικά, παρουσιάζοντας άγχος και κατάθλιψη. Σύμφωνα με τους ερευνητές, τα άτομα αυτά “έχουν την τάση να βλέπουν την απόρριψη ακόμη και όταν δεν υπάρχει. Η απόρριψη είναι μια υπαρξιακή απειλή, έτσι αυτή η προσδοκία [της απόρριψης] προετοιμάζει στην πραγματικότητα το άτομο, τόσο ψυχικά όσο και φυσιολογικά, να υπερασπιστεί τον εαυτό του”, λένε οι ψυχολόγοι. Συνεπώς, τα επιθετικά αντίποινα για τα άτομα αυτά ήταν μια “σπασμωδική” αντίδραση στο συναίσθημα της απόρριψης.
Είναι σημαντικό να σημειωθεί, ωστόσο, ότι δεν έχουν βίαιες τάσεις όλοι όσοι έχουν το προφίλ “του ευαίσθητου στην απόρριψη”. Κάποιοι αντιμετωπίζουν τα συναισθήματα της απόρριψης με άλλους τρόπους, όπως είναι π.χ. ο αυτοτραυματισμός. “Κατά κάποιον τρόπο, αυτό κάνει τους ανθρώπους να αισθάνονται ότι έχουν τον έλεγχο πάνω σε κάτι. Η επιθετικότητα είναι μόνο μία από τις αντιδράσεις”, σημειώνουν οι ειδικοί.
Τέλος, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι είναι δυνατό αυτοί που είναι πιο επιρρεπείς σε επιθετικά αντίποινα, να μάθουν τρόπους για να ξεπεράσουν τα ξεσπάσματά τους, με τον ίδιο τρόπο που ένας εξαρτημένος μαθαίνει να ελέγχει τις ορμές του με διάφορες ψυχολογικές τακτικές. Παρατηρώντας οι ψυχολόγοι τους εγκεφάλους ατόμων, βρήκαν ότι εκείνοι που ήταν σε θέση να συγκρατήσουν τον εαυτό τους από το να ξεσπάσουν, εμφάνισαν ενεργοποίηση του εγκεφάλου στην περιοχή που είναι σημαντική για τον συλλογισμό και την αναστολή παρορμητικών ενεργειών. “Δεν είμαστε καταδικασμένοι, λοιπόν, να υποκύπτουμε στις εκδικητικές παρορμήσεις μας. Έχουμε εξελίξει αυτόν τον πολύ προηγμένο προ-μετωπιαίο φλοιό, που μπορεί να εμποδίσει την παρορμητική συμπεριφορά και να την οδηγήσει σε πιο ήπια κοινωνικά αποτελέσματα. Υπάρχει ελπίδα, είτε το αντιλαμβανόμαστε αυτό είτε όχι”.
Έτσι, την επόμενη φορά που θα σχεδιάζετε να εκδικηθείτε κάποιον που σας έχει αδικήσει, ξανασκεφτείτε το. Η συγχώρεση δεν είναι γι’ αυτούς που μας πλήγωσαν, είναι για μας. Και αυτό δεν συνιστά προσωπική ταπείνωση. Αντιθέτως, απαιτεί πληρότητα, αυτογνωσία, αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση.
Πηγές
https://www.bbc.com/future/article/20170403-the-hidden-upsides-of-revenge
https://www.psychologytoday.com/us/blog/tech-support/201707/the-psychology-revenge-and-vengeful-people
