Νευρικά τικ: Ποιος ο ρόλος του στρες στην εμφάνισή τους

Τι είναι τα τικ και πώς προκαλούνται; Μπορεί ένα τικ να μας στιγματίσει; Και τι μπορούμε να κάνουμε για να το αντιμετωπίσουμε; 

Ο όρος “τικ” (tic) προσδιορίζει μια ξαφνική, ταχέως επαναλαμβανόμενη, μη ρυθμική, στερεότυπη κίνηση ή και φώνηση (κάποια λέξη ή κάποιος ήχος). Ανάλογα με τα χαρακτηριστικά τους, τα τικ διακρίνονται αρχικά σε απλά και σύνθετα και, κατόπιν, σε κινητικά και φωνητικά.

Ως απλά κινητικά τικ μπορούμε να θεωρήσουμε έναν βλεφαρισμό των ματιών, κάποιο γρήγορο τίναγμα του λαιμού, το σήκωμα του ενός ή και των δύο ώμων, διάφορες γκριμάτσες ή ακόμα και έναν, κατά τα άλλα ανεξήγητο, βήχα που επαναλαμβάνεται. Από την άλλη, ίσως το πιο συνηθισμένο απλό φωνητικό τικ είναι το καθάρισμα του λαιμού. Πολύ συχνά κάτι τέτοιο πολύ δύσκολα γίνεται αντιληπτό από τον περίγυρο.

Ωστόσο, υπάρχουν κάποια άλλα απλά φωνητικά τικ, τα οποία δεν είναι και τόσο δύσκολα αντιληπτά: Το γρύλισμα ή το ρουθούνισμα μπορούν να γίνουν αισθητά από το περιβάλλον, προκαλώντας συνήθως στο άτομο αμηχανία.

Σύνθετα τικ

Ως σύνθετα κινητικά τικ χαρακτηρίζονται οι επαναλαμβανόμενες κινήσεις καλλωπισμού (π.χ. συνεχής και ανεξέλεγκτη ενασχόληση με μια τούφα μαλλιά), τα αναπηδήματα, τα αγγίγματα, καθώς και χτυπήματα των ποδιών.

Σύνθετα φωνητικά τικ είναι η επανάληψη λέξεων ή και ολόκληρων φράσεων ή παλιλαλία (δηλαδή η επανάληψη των ήχων, λέξεων ή φράσεων του ίδιου ατόμου), η ηχολαλία (δηλαδή η μηχανική επανάληψη από ένα άτομο λέξεων ή φράσεων που εκφωνούν άλλοι), καθώς και η κοπρολαλία (δηλαδή η χρήση κοινωνικά ακατάλληλων λέξεων, συχνά αισχρών).

Γιατί εμφανίζονται

Με την εμφάνιση ενός τικ μπορεί να συνδέονται κάποιες ψυχολογικές, αλλά και καθαρά παθολογικές καταστάσεις, όπως ένας τραυματισμός ή εγκεφαλοπάθεια. Ωστόσο, τις περισσότερες φορές, τα τικ συνδέονται με το άγχος. Έτσι, σε καταστάσεις έντονου στρες, εμφανίζονται με μεγαλύτερη συχνότητα ή και ένταση, με αποτέλεσμα να είναι και ευκολότερα παρατηρήσιμα.

Σχετικά με την αιτιολογία τους, τα βαθύτερα αίτια παραμένουν αντικείμενο επιστημονικών συζητήσεων. Γενικότερα, πάντως, μπορεί να οφείλονται είτε σε οργανικά, είτε σε ψυχογενή αίτια, και, σύμφωνα με διάφορες έρευνες, συνδέονται με παράγοντες νευρολογικούς, γενετικούς, με το στρες, την ψυχοπαθολογία του ατόμου, λοιμώξεις, λήψη φαρμάκων, καθώς και με την κληρονομικότητα.

Σε κάποιες περιπτώσεις, δεν αποκλείεται να προκύψουν ακόμα και από κάποιες κινήσεις που επαναλαμβάνονται, οι οποίες αρχικά είχαν κάποια χρησιμότητα. Αυτό συμβαίνει, για παράδειγμα, σε επαγγελματίες που, μετά από ένα μακρύ χρονικό διάστημα, έχουν “μάθει” λόγω συνήθειας να κάνουν χειρονομίες ή να παίρνουν συγκεκριμένες εκφράσεις.

Όταν μας δυσκολεύουν τη ζωή

Τα τικ μπορεί να είναι ανησυχητικά ή όχι, ανάλογα με την έντασή τους, αλλά και τις συνέπειες που τα ίδια επιφέρουν στην κοινωνικότητα, τη λειτουργικότητα και την προσαρμογή του ατόμου. Έτσι, για παράδειγμα, η ίδια ακριβώς κίνηση ή ο ίδιος παραγόμενος ήχος, μπορεί να έχει εντελώς διαφορετική βαρύτητα για κάποιον που προσωπικά δεν του δίνει ιδιαίτερη σημασία ή που το περιβάλλον του δεν ενοχλείται (άρα δεν τον στιγματίζει), και εντελώς άλλο αποτέλεσμα για έναν άνθρωπο που ενδεχομένως να προκαλέσει τον χλευασμό ή την απόρριψη εξαιτίας του ίδιου ακριβώς τικ. Είναι δε πιθανό, σε κάποιες περιπτώσεις, να υπάρξει ακόμα και διάγνωση κάποιας καταθλιπτικής διαταραχής, αν η αντιμετώπιση από το ίδιο άτομο ή από τους γύρω του δεν είναι η κατάλληλη.

Ιδιαίτερα τα παιδιά μπορεί να γίνουν αρκετά αυστηρά όταν κάνουν σχόλια για τους συμμαθητές τους, είτε αυτά αφορούν στην εμφάνιση, είτε στη συμπεριφορά τους. Η διαφορετικότητα δεν είναι πάντα αποδεκτή ανάμεσα στις παιδικές παρέες, και αυτό οφείλεται στην παιδεία που λαμβάνουν οι ανήλικοι τόσο από το σπίτι, όσο και από το σχολείο. Μία τέτοια περιθωριοποίηση δεν αποκλείεται, ασφαλώς, να συμβεί και σε κάποιον ενήλικα.

Είναι σημαντικό να προσεγγίσουμε τα τικ ως σύμπτωμα, και όχι από μόνα τους ως διαταραχή. Αυτό σημαίνει ότι, όπως και σε πολλές άλλες περιπτώσεις, το άγχος είναι αυτό που σωματοποιείται και παίρνει τη μορφή κάποιας μυϊκής σύσπασης. Πίσω, δηλαδή, από κάθε μορφής τικ, είναι πιθανό να κρύβεται κάποια αιτία που προκαλεί πολύ έντονο φόβο ή αγωνία. Επιπλέον, υπάρχει και η εκδοχή ότι το άτομο που εμφανίζει αυτό το σύμπτωμα, διαχειρίζεται τις διάφορες καταστάσεις της ζωής του ή την καθημερινότητά του με έναν εντελώς λανθασμένο τρόπο.

Μέσω, λοιπόν, της θεραπείας και της απαραίτητης εκπαίδευσης, το άτομο μειώνει την ένταση που εκφράζεται μέσα από κάθε μορφής νευρικό τικ και, παράλληλα, ελαχιστοποιεί τις πιθανότητες να εμφανίσει οποιαδήποτε άλλη ψυχοσωματική διαταραχή, με πολύ σοβαρότερες επιπτώσεις.

Η θεραπευτική προσέγγιση

Αν εμφανίζουμε τικ, είναι σημαντικό να ζητήσουμε τη βοήθεια ενός νευρολόγου, προκειμένου να διαπιστωθεί αν υπάρχει ή όχι κάποιο νευρολογικό πρόβλημα και, εφόσον κριθεί απαραίτητο, να χορηγηθεί η κατάλληλη αγωγή.

Ανάλογα με το πόσο σοβαρή θα θεωρηθεί μια κατάσταση, θα προταθεί και μία προσαρμοσμένη φαρμακευτική αγωγή. Άλλοτε αντικαταθλιπτικού τύπου, προκειμένου να βελτιωθεί η διάθεση του ατόμου και να μειωθούν τα επίπεδα του άγχους που προκαλούν τα νευρικά τικ. Άλλοτε τα σκευάσματα που προτείνονται είναι μυοχαλαρωτικά, ώστε να θέσουν σε ύφεση τους σπασμούς και, γενικότερα, τις μη ηθελημένες κινήσεις.

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν, όμως, και οι περιπτώσεις στις οποίες παρατηρείται βελτίωση με τη χορήγηση ψευδοφαρμάκου (placebo). Με λίγα λόγια, ο πάσχων πιστεύει ότι του χορηγείται θεραπευτική αγωγή, ενώ στην πραγματικότητα πρόκειται για κάποια ουσία, η οποία δεν έχει τέτοια δράση. Στο άτομο, όμως, επενεργεί η αυθυποβολή και, έτσι, είναι δυνατό να προκύψουν τα επιθυμητά αποτελέσματα.

Συμπερασματικά, θα λέγαμε ότι γενικώς πρέπει να είμαστε σε επιφυλακή: Αν λόγω ενός τικ που εμφανίζουμε αρχίζει να επηρεάζεται η λειτουργικότητά μας, αλλά και η ποιότητα ζωής μας, πρέπει να αναζητήσουμε την αιτία που το προκαλεί και να δούμε πώς μπορούμε να το θεραπεύσουμε. Κι αυτό διότι οι προεκτάσεις των τικ, και όχι τα τικ αυτά καθαυτά, μπορεί να επηρεάσουν τη γενικότερη ψυχική μας υγεία και ισορροπία. Η συμβολή ενός ψυχολόγου μπορεί επίσης να αποδειχθεί χρήσιμη, διότι θα μας βοηθήσει να μάθουμε πώς να διαχειριζόμαστε το άγχος μας, ώστε να πάψει να σωματοποιείται.

Ευχαριστούμε για τις επιστημονικές πληροφορίες τον Στέφανο Κατσάρα, Ψυχολόγο MSc, Behaviour Analyst MSc, Διευθυντή στην Psychocare Athens

Περί τικ

• Οι διαταραχές τικ φαίνεται ότι είναι έντονα οικογενείς, δηλαδή προέρχονται από το οικείο περιβάλλον μας.
• Η διεισδυτικότητα στις γυναίκες είναι της τάξεως του 70%, ενώ στους άντρες το αντίστοιχο ποσοστό φτάνει το 99%.
• Υπάρχει ένα ποσοστό, της τάξεως του 10%, ατόμων που πάσχουν από τη διαταραχή tourette (μία από τις πιο σημαντικές που συνδέονται με τικ), στα οποία δεν υπάρχει καμία ένδειξη γενετικής/οικογενούς συμμετοχής.
• Τα τικ που παρουσιάζονται στα μωρά δεν ξεπερνούν στατιστικά το 4%, ενώ στην εφηβεία οι ενοχλήσεις εξαφανίζονται, σχεδόν πάντα, από μόνες τους.
• Λιγότεροι από το 1% των ενηλίκων εξακολουθούν να παρουσιάζουν αυτές τις ανεξέλεγκτες μυϊκές συσπάσεις, οι οποίες, παρότι σπανιότερες, είναι σοβαρότερης μορφής.
• Τα τικ μπορούν να μειωθούν ως προς τη συχνότητά τους, όταν προσηλωθούμε σε κάποια δραστηριότητα. Δραστηριότητες που συμβάλλουν αποτελεσματικά είναι το διάβασμα, η χειροτεχνία ή οτιδήποτε άλλο προκαλεί το ενδιαφέρον μας και διατηρεί την προσοχή μας.
•  Είναι λάθος να προσπαθούμε να σταματήσουμε τα τικ, ιδιαίτερα κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, καθώς αυτό αυξάνει ακόμη περισσότερο το στρες και επιφέρει το αντίθετο ακριβώς αποτέλεσμα από αυτό που επιθυμούμε.