Εντυπωσιακές ειδήσεις που εμφανίζονται στο Ίντερνετ, γίνονται viral και συχνά δείχνουν να καθορίζουν μέχρι και τα αποτελέσματα εκλογών. Τα Fake News είναι ίσως το πιο αξιοσημείωτο φαινόμενο παραπληροφόρησης στη σημερινή Ψηφιακή Εποχή.
Γιώτα Χουλιάρα
Βρισκόμαστε στο 1633, όταν η Ρωμαϊκή Ιερά Εξέταση δικάζει τον Γαλιλαίο Γαλιλέι, γνωστό Ιταλό φυσικό, μαθηματικό, αστρονόμο και φιλόσοφο, ο οποίος έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επιστημονική επανάσταση. Οι δέκα καρδινάλιοι δικαστές που την αποτελούσαν, υπό την καθοδήγηση του Πάπα Ουρβανού Η΄, ζητούν από τον Γαλιλαίο να αποκηρύξει δημόσια τις επιστημονικές του πεποιθήσεις περί ακινησίας του Ήλιου και κίνησης της Γης γύρω απ’ αυτόν, προκειμένου να αφεθεί ελεύθερος.
Σύμφωνα με την παράδοση, ο Γαλιλαίος, αφού απαρνήθηκε γονατιστός τις πεποιθήσεις του μπροστά στην Ιερά Εξέταση, καθώς σηκωνόταν χτύπησε το πόδι του στο έδαφος και πρόσθεσε: “Κι όμως, κινείται”, εννοώντας τη Γη. Στην πραγματικότητα, αυτή η φράση δεν ειπώθηκε ποτέ. Απλά διαδόθηκε από στόμα σε στόμα ως αστικός μύθος, ιστορία δηλαδή ευρέως διαδεδομένη που δεν είναι αλήθεια, αλλά στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα ή σε γεγονότα που θα μπορούσαν να είχαν συμβεί.
Αν την εποχή εκείνη υπήρχε το Ίντερνετ, το πιθανότερο είναι πως η συγκεκριμένη φράση θα γινόταν viral και θα κέρδιζε επάξια μια θέση στον “χρυσό” κατάλογο των Fake News.
Fake News και Facebook
Mε τον όρο ‘Fake News’ εννοούμε την ψεύτικη είδηση που εξαπλώνεται εσκεμμένα μέσω διαδικτύου και μέσων κοινωνικής δικτύωσης (όπως το Facebook και το Twitter), με πρόθεση να παραπλανήσει για πολιτικούς, οικονομικούς ή και κοινωνικούς σκοπούς. Παλαιότερα, οι πρώτοι χρήστες του Ίντερνετ χρησιμοποιούσαν για τις ψεύτικες ειδήσεις τον αγγλικό όρο ‘hoax’, που σημαίνει απάτη.
Το ψέμα είναι ένα φαινόμενο άμεσα συνδεδεμένο με την ύπαρξη του ανθρώπινου είδους. Όλοι μας λέμε ψέματα, ξεκινώντας από αθώα μικρά ψεματάκια, ψέματα εντυπωσιασμού προς τον κοινωνικό μας περίγυρο, δικαιολογίες για να καλύψουμε κάποια παράλειψή μας, μέχρι πιο σοβαρά ψέματα που έχουν άλλου είδους σκοπούς. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στον χώρο του Ίντερνετ, που είναι πλέον ένα παγκόσμιο ηλεκτρονικό καφενείο, όπου όλοι έχουν τη δυνατότητα να αλληλεπιδράσουν με όλους. Στη σημερινή εποχή, πλέον, το διαδίκτυο αποτελεί μια παγκόσμια τράπεζα πληροφοριών και δεδομένων. Και ιδιαίτερη θέση σ΄αυτό κατέχει το Facebook.
Δεν γνωρίζουμε αν τη σημερινή επιτυχία του Facebook μπορούσε να τη φανταστεί ο δημιουργός του, το 2003. Ο νεαρός φοιτητής του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, Μαρκ Έλλιοτ Ζάκερμπεργκ, προκειμένου να ξεπεράσει τον χωρισμό του από την Έρικα Ολμπράιτ, έφτιαξε την ιστοσελίδα ‘Face Mash’, στην οποία οι φοιτητές θα μπορούσαν να επιλέξουν ποια από τις δύο φοιτήτριες που παρουσιάζονταν κάθε φορά ήταν η πιο ελκυστική. Αργότερα, το Face Mash μετατράπηκε σε Facebook και ο νεαρός Μαρκ έγινε δισεκατομμυριούχος.
Σήμερα, το Facebook αποτελεί ουσιαστικά τρόπο ζωής για εκατομμύρια χρήστες σε όλο τον πλανήτη, καθώς είναι άμεσα συνδεδεμένο με την εργασία, την ενημέρωση και την ψυχαγωγία τους. Ένας χώρος που δεν σταματάει ποτέ. Η ροή πληροφοριών και ειδήσεων συνεχίζεται με αμείωτο ρυθμό 24 ώρες το 24ωρο και 7 ημέρες την εβδομάδα. Επομένως, είναι από δύσκολο έως ακατόρθωτο να υπάρξει κάποιου είδους έλεγχος της εγκυρότητας όλων αυτών των πληροφοριών.
Πόσω μάλλον στην εποχή της μετα-αλήθειας (post truth) και του post factual, όπου οι ψεύτικες ειδήσεις (fake news), ως ιός, μεταδίδονται με ιλιγγιώδη ταχύτητα και προσβάλλουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Το Brexit, η εκλογή του Τραμπ, η δημοτικότητα της Λεπέν, ακόμη και η δημοτικότητα του Πούτιν σε χώρες εκτός της Ρωσίας έχουν κατά καιρούς αποδοθεί σε ψευδείς ειδήσεις (fake news), που αναπαράγονται με καταιγιστικούς ρυθμούς χάρη στον αλγόριθμο του Facebook. Πρόκειται για τη φούσκα του φίλτρου (Filter Bubble), όπως την αποκάλεσε ο Έλι Παρίσερ, συγγραφέας και ακτιβιστής του διαδικτύου, στο ομότιτλο βιβλίο του.
Το δημοφιλές κοινωνικό δίκτυο είναι δομημένο με τέτοιο τρόπο, ώστε αδυνατεί να διακρίνει την πραγματικότητα από τη φαντασία, καθώς στη ροή ειδήσεων δείχνει όλα εκείνα που αρέσουν στον εκάστοτε χρήστη. Στην ουσία, το Facebook, όπως και το Google, κρατάει στο αρχείο του όλα όσα αρέσουν στον εκάστοτε χρήστη να διαβάζει και στη συνέχεια του προτείνει θέματα παρεμφερή.
Η περίπτωση των αμερικανικών εκλογών
“Δεν υπάρχουν γεγονότα, μόνο ερμηνείες”, είχε πει ο Νίτσε και, σύμφωνα με τον Ζάκερμπεργκ, το Facebook ξέρει να ερμηνεύει άριστα όσα μας αρέσουν. Εξάλλου, ο ίδιος το 2014 είχε δηλώσει: “Στόχος μας είναι να δημιουργήσουμε την τέλεια προσωποποιημένη εφημερίδα για κάθε πολίτη του κόσμου”. Μια δήλωση που εξηγεί γιατί, τελικά, το Facebook βρέθηκε υπόλογο για τις πάμπολλες ψεύτικες ειδήσεις που διαμοιράστηκαν κατά την προεκλογική περίοδο στις ΗΠΑ.
Όσοι παρακολουθούν φανατικά την αμερικανική σειρά ‘House of Cards’, θα θυμούνται πως στον τελευταίο κύκλο επεισοδίων ο Ρεπουμπλικάνος Γουίλ Κονγουέι, αντίπαλος του προέδρου Φρανκ Άντεργουντ, χρησιμοποιεί τη διαδικτυακή συσκευή Pollyhop προκειμένου να προβάλλει με κάθε τρόπο αναρτήσεις προερχόμενες από το επικοινωνιακό του επιτελείο, μεθοδεύοντας την τέλεια προπαγάνδα.
Η τακτική αυτή δεν είναι καινούργια, καθώς είχε εφαρμοστεί από τον Υπουργό Προπαγάνδας της ναζιστικής Γερμανίας, Γιόζεφ Γκέμπελς, αλλά και στην ΕΣΣΔ. Ο όρος agitprop, ο οποίος προέρχεται από τις λέξεις ‘agitation’ (ανακίνηση) και ‘propaganda’, δείχνει την πολιτική στρατηγική που έχει ως σκοπό να διαδώσει και να προπαγανδίσει συγκεκριμένες θέσεις, και είχε χρησιμοποιηθεί κυρίως στη Σοβιετική Ένωση από το κομμουνιστικό κόμμα.
Αντιθέτως, ο Ντόναλντ Τραμπ ήταν ιδιαίτερα τυχερός, καθώς στον προεκλογικό του αγώνα είχε έναν ανέλπιστο σύμμαχο, τους new yellow journalists. Με τον όρο αυτό, που σημαίνει “νέοι κίτρινοι δημοσιογράφοι”, χαρακτηρίζονται οι νεαρής ηλικίας bloggers που, πειραματιζόμενοι με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και επιθυμώντας να αυξήσουν την επισκεψιμότητα στον διαδικτυακό τους χώρο, αναμετέδωσαν όποια θεωρία συνωμοσίας θα μπορούσε να ωφελήσει τον Τραμπ.
Σύμφωνα με έρευνα του Buzzfeed.com, η οποία πραγματοποιήθηκε αμέσως μετά τις αμερικανικές εκλογές, οι πέντε πιο δημοφιλείς απάτες (fake news) είχαν μεγαλύτερη απήχηση από τις πέντε πιο δημοφιλείς αληθινές ειδήσεις. Το Buzzfeed.com αναφέρει πως, από τις 20 ψευδείς ειδήσεις (fake news) που κυκλοφόρησαν στο Facebook κατά την διάρκεια της αμερικάνικης προεκλογικής περιόδου, οι 17 ήταν υπέρ του Τραμπ και εναντίον της υποψήφιας των Δημοκρατικών, Χίλαρι Κλίντον.
Όπως αποκαλύπτει σε δική του έρευνα το Bloomberg, το κοινό επηρεάστηκε περισσότερο από την είδηση ότι ο Πάπας Φραγκίσκος και ο ηθοποιός Ντένζελ Ουάσιγκτον δήθεν στηρίζουν Τραμπ, αλλά και από την είδηση ότι βρέθηκε νεκρός ο πράκτορας που ερευνούσε τη διαρροή των e-mails της Κλίντον – δύο ειδήσεις που προήλθαν από αγγλόφωνα ιστολόγια που δημιούργησαν νεαροί bloggers στα Σκόπια, οι οποίοι είδαν το πορτοφόλι τους να γεμίζει, όπως αποκάλυψε σχετικό ρεπορτάζ του BBC.
Χωρίς ουσιαστικό ενδιαφέρον για τις αμερικανικές εκλογές και μη γνωρίζοντας από πολιτική, οι νεαροί bloggers στόχευαν σε άρθρα clickbait. Άρθρα, δηλαδή, που γράφονται μόνο για να πείσουν τον χρήστη να πατήσει κλικ στον συγκεκριμένο ιστότοπο. Η μεγάλη επισκεψιμότητα από τις ΗΠΑ απέφερε στους νεαρούς τεράστιο κέρδος από τις διαφημίσεις της Google.
Αρκετοί είναι οι ειδικοί και αναλυτές που θεωρούν ότι το εκλογικό σώμα επηρεάστηκε από τις ψεύτικες ειδήσεις που διαμοιράστηκαν την προεκλογική περίοδο και προτίμησε να ψηφίσει τον Τραμπ, αντί για τη Χίλαρι. Εμείς, πάλι, θα λέγαμε ότι οι ‘Hillbilly’, όπως αποκαλούνται οι Αμερικανοί των κεντρικών πολιτειών, προτίμησαν τον Τραμπ διότι ήταν πιο κοντά σ΄αυτό που αποκαλούμε “αμερικάνικο όνειρο”: Πλούσιος επιχειρηματίας, διάσημος και με κούκλα σύζυγο.
