Ευφυής εφεύρεση, διασκεδαστικό παιχνίδι, για μερικούς “βλάσφημο” και “βαρετό”, έχει διατρέξει τους αιώνες με περισσή γοητεία, φτάνοντας έως τις μέρες μας, όπου πλέον η σύγχρονη επιστήμη το συνιστά, για να ακονίσουμε το μυαλό μας και να ενισχύσουμε τη δημιουργικότητά μας.
του Ραζμίκ Αγαμπατιάν
Το σκάκι, ομολογουμένως, δεν είναι ένα εύκολο παιχνίδι. Παρόλα αυτά, πριν μερικούς μήνες, ο AlphaZero (η πρόσφατη τεχνητή νοημοσύνη που αναπτύχθηκε από ερευνητές της Google) κατάφερε να συμπιέσει αιώνες σκακιστικής γνώσης σε μόλις 4 ώρες. Τόσος χρόνος χρειάστηκε για να μάθει τους κανόνες του παιχνιδιού και να καταδικάσει το Stockfish (το πιο εξελιγμένο σκακιστικό πρόγραμμα μέχρι πρότινος) σε ολοκληρωτική πανωλεθρία. Στα 100 παιχνίδια, ο AlphaZero κατέγραψε 25 νίκες και 75 ισοπαλίες!
Μπορεί αυτή η είδηση να αποτελεί τον προπομπό μεγάλων τεχνολογικών αλλαγών στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης, αλλά το παιχνίδι που σήμερα συνδέεται με την ευφυΐα, κάποτε κατηγορήθηκε ότι διασπά την προσοχή από φλέγοντα θέματα της εποχής, ενώ το να παίζει κανείς σκάκι θεωρήθηκε σπατάλη χρόνου. Μάλιστα, θεωρήθηκε από πολλούς ηγέτες ανά τους αιώνες αντικοινωνικό, βλάσφημο και κυρίως επικίνδυνο, καθώς, από ό,τι διαφάνηκε, ακόνιζε το μυαλό των πολιτών…
– Ένα “επικίνδυνο” παιχνίδι
Η επικρατέστερη θεωρία λέει ότι το σκάκι προέρχεται από την Ινδία και βασίστηκε σε ένα παρόμοιο παιχνίδι, το Chaturange, που συναντάται πριν τον 7ο αιώνα μ.Χ. Όταν οι Άραβες κατέκτησαν την Περσία και ήρθαν σε επαφή με το παιχνίδι, το μετονόμασαν σε Shatranj.
Mέσω του ισλαμικού κόσμου, έφτασε πρώτα στην Ιβηρική Χερσόνησο και, σταδιακά, εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη. Τα σκακιστικά κομμάτια πήραν την τελική τους μορφή προς το τέλος του 15ου αιώνα στην Ισπανία, ενώ οι κανόνες τυποποιήθηκαν περίπου 400 χρόνια αργότερα. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο κατακτητής της Περσίας, Χαλίφης Umar bin al-Khatta, το χαρακτήρισε μη ισλαμικό, επειδή νόμιζε ότι το ταμπλό και τα πιόνια του παιχνιδιού ενθάρρυναν τον τζόγο. Αυτό, όμως, ήταν μόνο η αρχή…
Στην Ιαπωνία απαγορεύτηκε από τον αυτοκράτορα Jito. Το ίδιο έκανε και ο βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος ο 9ος, που το χαρακτήρισε “άχρηστο και βαρετό”. Η ειρωνεία της τύχης τα έφερε όμως έτσι, που έλαβε από τον Αλαντίν ένα πανέμορφο σκάκι ως δώρο. Το 1061, ο Καρδινάλιος Petrus Damiani του Ostin απαγόρευσε στους κληρικούς να παίζουν σκάκι, διότι πίστευε ότι ήταν παιχνίδι τύχης σαν τα ζάρια. Επίσης, στο Βυζάντιο, ο Ιωάννης Ζωναράς, αφόριζε τους σκακιστές διότι, σύμφωνα με τη γνώμη του, ήταν ακόλαστοι.
Ο Τσάρος της Ρωσίας Ιβάν ο 4ος το απαγόρευσε, παρόλο που ο ίδιος έπαιζε. Μάλιστα, λέγεται ότι πέθανε κατά τη διάρκεια μιας παρτίδας. Στην Κίνα απαγορεύτηκε το 1966 για περίπου μια δεκαετία, στα πλαίσια της Πολιτιστικής Επανάστασης. Το πιο πρόσφατο παράδειγμα απαγόρευσης του παιχνιδιού αποτελούν οι Ταλιμπάν.
Η απόλυτη αλληγορική αναμέτρηση
Ο ιππότης Αντώνιος Μπλοκ, μαζί με τον ιπποκόμο του Γιονς, επιστρέφουν από τις σταυροφορίες στην πατρίδα τους. Στον δρόμο, συναντούν τον Θάνατο, ο οποίος θα προτείνει στον ιππότη να παίξουν μια παρτίδα σκάκι: Αν ο ιππότης κερδίσει την παρτίδα, κερδίζει και τη ζωή του.
Ο Αντώνιος Μπλοκ, αναζητώντας λύση γι’ αυτή την ιδιόμορφη αναμέτρηση, βρίσκει μια εκκλησία και εξομολογείται στον ιερέα, αποκαλύπτοντας την στρατηγική που έχει σχεδιάσει, προκειμένου να νικήσει τον Θάνατο στο σκάκι. Δεν αντιλαμβάνεται, όμως, ότι ο ιερέας είναι ο ίδιος ο Θάνατος.
Πρόκειται, ενδεχομένως, για την πιο εμβληματική παρτίδα σκάκι στην ιστορία του κινηματογράφου, από την ταινία Η Έβδομη Σφραγίδα, που φέρει την υπογραφή του σπουδαίου Ίγκμαρ Μπέργκμαν. Προβλήθηκε για πρώτη φορά το 1957 στη Σουηδία και τιμήθηκε με το Βραβείο της Επιτροπής στο Φεστιβάλ των Καννών του 1957. Ο τίτλος αποτελεί αναφορά στο βιβλίο της Αποκάλυψης.
Άνθρωπος εναντίον μηχανής
20 χρόνια μετά, στη μεγάλη αναμέτρησή του με αντίπαλο τον υπερυπολογιστή της IBM, Deep Blue, επέστρεψε ο Γκάρι Κασπάροφ ως καλεσμένος στο συνέδριο Disrupt NY 2017. Ο πρώην παγκόσμιος πρωταθλητής στο σκάκι τόνισε ότι η επικράτηση του Deep Blue δεν είχε να προσφέρει τίποτα στην “εξερεύνηση της ανθρώπινης ευφυΐας”, ενώ παραδέχθηκε ότι, πλέον, ο τίτλος των γκραν μάστερ, έχει περάσει ανεπιστρεπτί στους υπολογιστές.
Στην ερώτηση γιατί ο ίδιος, αλλά και άλλοι, χαρακτήρισαν τον τρόπο με τον οποίο αγωνίστηκε ο Deep Blue “μη ανθρώπινο”, απάντησε το εξής ενδιαφέρον:
“Δεν μπορείς να ελέγξεις το σκάκι. Οι πιθανές κινήσεις είναι περισσότερες από τα άτομα του ηλιακού μας συστήματος. Ωστόσο, δεν είναι το θέμα απλά να ελέγξεις το παιχνίδι, αλλά να κερδίσεις. Εγκατέλειψα το επαγγελματικό σκάκι όταν διαπίστωσα ότι οι μηχανές δεν μπορούν να χάσουν, ενώ οι άνθρωποι μπορούν να κάνουν λάθη, αστοχίες. Από την άλλη, παρότι οι μηχανές είναι καλύτερες από τους ανθρώπους, αυτό δεν σημαίνει ότι μπορούν να ελέγξουν το παιχνίδι”.
Πώς το σκάκι έσωσε ένα ινδικό χωριό
Πενήντα χρόνια πριν, οι άνθρωποι στο Marottichal, στην πολιτεία Κεράλα της Νοτιοδυτικής Ινδίας, υπέφεραν από τον αλκοολισμό και τον παράνομο τζόγο. Μέχρι που ένας άνθρωπος δίδαξε στους κατοίκους το πιο αρχαίο και διασημότερο παιχνίδι στρατηγικής: το σκάκι.
Αυτός ήταν ο κ. Unnikrishnan, λάτρης του παιχνιδιού, που όταν επέστρεψε στο Marottichal, τη γενέτειρά του, άνοιξε ένα τεϊοποτείο και άρχισε να διδάσκει στους πελάτες του σκάκι, ως έναν πιο υγιεινό τρόπο για να περνούν ευχάριστα την ώρα τους. Κατά έναν θαυμαστό τρόπο, η δημοτικότητα του παιχνιδιού εκτινάχθηκε, ενώ ο εθισμός στο αλκοόλ και τον τζόγο μειώθηκαν.
Ο ενθουσιασμός του χωριού για το αρχαίο παιχνίδι, που πιστεύεται ότι γεννήθηκε στην Ινδία τον 6ο αιώνα, υπήρξε τόσο μεγάλος, ώστε ο Unnikrishnan εκτίμησε ότι τουλάχιστον ένας άνθρωπος σε κάθε νοικοκυριό του Marottichal ξέρει να παίζει. Πιο συγκεκριμένα, από τους 6.000 κατοίκους, οι 4.000 παίζουν σκάκι σχεδόν σε καθημερινή βάση. Και όπως δηλώνουν: “Ευτυχώς για εμάς, το σκάκι είναι πιο εθιστικό από το αλκοόλ. Βελτιώνει τη συγκέντρωση, χτίζει χαρακτήρα και συσφίγγει τους δεσμούς της κοινότητας. Εδώ δεν βλέπουμε τηλεόραση, παίζουμε σκάκι και κουβεντιάζουμε. Και στη σκακιέρα πολεμάμε με τον τρόπο που παλεύουμε με τις δυσκολίες της ζωής”.
Μάθε παιδί μου… σκάκι
Αποδεδειγμένα, το σκάκι αποτελεί έναν διασκεδαστικό τρόπο να οξύνουμε τη σκέψη και να ακονίσουμε το μυαλό των παιδιών μας. Το “πότε” είναι η κατάλληλη ηλικία εξαρτάται από το παιδί, αλλά σε γενικές γραμμές τα 7-8 έτη είναι μια καλή χρονική περίοδος, προκειμένου να μπορέσει να κατανοήσει τους βασικούς κανόνες με μεγαλύτερη ευκολία.
Σύμφωνα με τους ειδικούς, επειδή πρόκειται για ένα από τα αρχαιότερα παιχνίδια λογικής, το παιδί αναπτύσσει τις ικανότητές του να αναλύει καταστάσεις και να λαμβάνει αποφάσεις, ενισχύοντας την αυτοπεποίθησή του. Σε εγκεφαλικό επίπεδο, έχει αποδειχθεί πως το σκάκι εξασκεί και τα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου: το αριστερό που ευθύνεται για την αναλυτική σκέψη και το δεξί που είναι αρμόδιο για την κατανόηση αφηρημένων όρων και τη δημιουργικότητα.
Οι συνδυασμοί των θέσεων και κινήσεων βοηθούν τα παιδιά να δυναμώσουν τη μνήμη τους, να προσαρμόζονται ευκολότερα, καθότι ο κάθε αντίπαλος έχει διαφορετική στρατηγική, και να κατανοήσουν καλύτερα τα μαθηματικά προβλήματα, διότι εκπαιδεύονται να εξετάζουν διάφορες οπτικές προς αναζήτηση λύσης. Ταυτόχρονα, μέσα από το σκάκι προωθείται μία υγιής αίσθηση του ανταγωνισμού.
8 Λόγοι για να μάθουμε σκάκι
Αν και μισητό από τους αυταρχικούς ηγεμόνες, σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες το σκάκι φέρεται να έχει πολλαπλά οφέλη για τον εγκέφαλό μας. Ας δούμε, λοιπόν, 8 λόγους για τους οποίους οφείλουμε να αφιερώσουμε λίγο από τον χρόνο μας σ’ αυτό:
1. Αυξάνει τη νοημοσύνη
Έρευνες έχουν δείξει ότι, παίζοντας σκάκι, αυξάνεται ο δείκτης νοημοσύνης. Ενδεικτικά, μια μελέτη του 2000 σε 4.000 μαθητές, στη Βενεζουέλα, έδειξε ότι, μετά από 4 μήνες ενασχόλησης με το παιχνίδι αυτό, παρουσίασαν σημαντική αύξηση του IQ, ανεξαρτήτως φύλου.
2. Ενισχύει τη δημιουργικότητα
Το δεξί ημισφαίριο του εγκεφάλου είναι υπεύθυνο για τη δημιουργικότητα. Στα πλαίσια μιας μελέτης, οι ερευνητές χώρισαν τετράχρονα παιδιά σε διάφορες ομάδες δραστηριοτήτων. Κάποια διδάχτηκαν σκάκι, κάποια άλλα χρησιμοποιούσαν υπολογιστές κ.ο.κ. Τα παιδιά του γκρουπ σκακιού είχαν ανώτερες επιδόσεις στα τεστ των κρίσιμων αποφάσεων και σε αυτά της δημιουργικότητας, αλλά εκεί που υπερείχαν πραγματικά ήταν τα τεστ εφευρετικότητας.
3. Βελτιώνει τη μνήμη
Σε μια μελέτη που ξεκίνησε το 1985 και διήρκεσε 2 χρόνια, διαπιστώθηκε ότι η μνήμη νεαρών μαθητών που έπαιζαν σκάκι ανά τακτά χρονικά διαστήματα είχε αισθητή βελτίωση, σε σχέση με εκείνους που δεν είχαν επαφή με το παιχνίδι.
4. Βοηθά στην πρόληψη του Αλτσχάιμερ
Επειδή ο εγκέφαλος λειτουργεί όπως ένας μυς, χρειάζεται εξάσκηση. Σε μελέτη τους στο ιατρικό περιοδικό “The New England Journal of Medicine”, ερευνητές ισχυρίζονται ότι το σκάκι εξασκεί ιδιαίτερα τη φαιά ουσία του εγκεφάλου που μένει αδρανής, αποδεικνύοντας ότι τα άτομα που ασχολούνται με αυτό έχουν αρκετά μειωμένες πιθανότητες για να αναπτύξουν Αλτσχάιμερ μετά τα 75 έτη.
5. Εξασκεί και τα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου
Γερμανική μελέτη έδειξε ότι το σκάκι τελικά κρατάει σε εγρήγορση και τα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου και όχι μόνο το αριστερό, όπως αναμενόταν, το οποίο έχει βρεθεί ότι είναι εκείνο που επεξεργάζεται τις σκακιστικές θέσεις.
6. Βελτιώνει τη συγκέντρωση και την ικανότητα επίλυσης προβλημάτων
Μια παρτίδα σκακιού είναι σαν ένας μεγάλος γρίφος προς επίλυση, όπου οι παίκτες προσπαθούν να νικήσουν λύνοντάς τον πιο γρήγορα από τον αντίπαλό τους, με την πρόσθετη δυσκολία ότι ο αντίπαλος μπορεί, ανά πάσα στιγμή, να αλλάξει τις παραμέτρους του προβλήματος. Επίσης, πολυάριθμες μελέτες έχουν αποδείξει ότι η ικανότητα συγκέντρωσης είναι σημαντικά ενισχυμένη στους τακτικούς σκακιστές.
7. Αναπτύσσει δενδρίτες στους νευρώνες του εγκεφάλου
Οι δενδρίτες είναι μικρές διακλαδώσεις που βρίσκονται στην άκρη των νευρώνων του εγκεφάλου και είναι εξαιρετικά σημαντικοί, καθώς αποτελούν το μέσο με το οποίο ο νευρώνας προσλαμβάνει τα διάφορα σήματα. Με άλλα λόγια, είναι το μέσο με το οποίο σκεφτόμαστε και όσο περισσότερους έχουμε, τόσο καλύτερη και γρηγορότερη γίνεται η επεξεργασία των μηνυμάτων από τον εγκέφαλο. Έχει αποδειχθεί ότι όσοι παίζουν σκάκι τακτικά, έχουν περισσότερους και πιο ανεπτυγμένους δενδρίτες – κοινώς, είναι πιο εύστροφοι.
8. Εξασκεί την ικανότητα στρατηγικού σχεδιασμού
Το σκάκι συμβάλλει στην ανάπτυξη του τμήματος του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνο για τον στρατηγικό σχεδιασμό, τον αυτοέλεγχο και την κριτική ικανότητα. Πρόκειται για τον προμετωπιαίο φλοιό, ο οποίος αναπτύσσεται πλήρως στα τελευταία στάδια της εφηβείας ή αρκετά αργότερα. Παίζοντας σκάκι, όμως, φαίνεται να υπάρχει πρώιμη ανάπτυξη του προμετωπιαίου φλοιού, οπότε το άτομο –και ειδικά οι έφηβοι– αποκτά καλύτερο αυτοέλεγχο, κριτική σκέψη και ικανότητα πρόβλεψης, αποφεύγοντας έτσι πιθανά λάθη και λανθασμένες επιλογές.
