Μαρία Λυσάνδρου
Απρίλιος του 1973. Μια μετανάστρια περνά με πλοίο τη Μάγχη. Eπιβιβάζεται στο Direct Orient και διασχίζει με το τρένο την Ευρώπη για να φτάσει στην Αθήνα, όπου συναντά τις δίδυμες κόρες της, πριν συνεχίσει το ταξίδι. Ποια η σχέση της με την αινιγματική γυναίκα που ψάχνει σε ένα άλλο τρένο, μια άλλη στιγμή, κάποιον που συνδέεται με τον θάνατο της μάνας της και με τον μυστηριώδη άντρα που έρχεται από την Ανατολή κουβαλώντας ένα μυστικό με σκοπό να ζητήσει αντάλλαγμα;
Κι όμως, η παραπάνω υπόθεση ανήκει σε ένα ποιητικό έργο. Ένα ποιητικό έργο με φόντο την ελληνική και παγκόσμια λογοτεχνία, με αναφορές στο Έπος του Γκιλγκαμές και την αναγεννησιακή ποίηση της Κύπρου και της Κρήτης. Ένα ποιητικό έργο, στο οποίο η αστυνομική λογοτεχνία συναντά το δημοτικό τραγούδι και τη γυναικεία ποίηση της αρχαιότητας. Ένα είναι σίγουρο: Η Ελένη Κεφάλα ξέρει πώς να «αιχμαλωτίζει» την προσοχή σου από τις πρώτες κιόλας γραμμές.
Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά… Το “Direct Orient” είναι το τρίτο σου βιβλίο, έχοντας πίσω σου πολύ σημαντικές βραβεύσεις και με το βιβλίο σου «Χρονορραφία» (“Time Stitches” σε μετάφραση Peter Constantine) να έχει συμπεριληφθεί στη λίστα Globetrotting των New York Times. Τι είναι αυτό που σε κινητοποιεί κάθε φορά, ώστε να αρχίσεις να γράφεις;
H ανάγκη να καταλάβω τον έξω και τον μέσα κόσμο που με περιβάλλει. Η ποίηση μάς δίνει κοντινά πλάνα (close-ups) της πραγματικότητας, βοηθώντας μας να δούμε πτυχές της που υπό άλλες συνθήκες θα παρέμεναν εκτός του οπτικού μας πεδίου. Είναι επίσης κι ένας τρόπος να συμβιβαστούμε με την ασημαντότητα της ύπαρξής μας και το αδυσώπητο πέρασμα του χρόνου. Στο Direct Orient o χρόνος είναι «ο αμείλικτος σύντροφος», ενώ στη Χρονορραφία υπάρχει ένα χαϊκού εμπνευσμένο από μια φράση του Μπόρχες: «Φτιάχνουμε στίχους / το πέρασμα του χρόνου / ν’ απαλύνουμε».
Η συγκεκριμένη έκδοση παρουσιάζει έναν πολύ ιδιαίτερο συνδυασμό, όπου η ποίηση συναντά την αστυνομική λογοτεχνία, έχοντας και έντονα στοιχεία από το δημοτικό τραγούδι – κάτι πραγματικά πρωτοποριακό. Κατ’ αρχάς, πώς σκέφτηκες αυτή την ιδέα, αλλά και πόσο δύσκολο (ή εύκολο) ήταν για σένα το αρμονικό «πάντρεμα» αυτών των διαφορετικών μεταξύ τους ειδών;
Το Direct Orient θα μπορούσε να διαβαστεί και ως ένα ταξίδι στο βάθος της λογοτεχνίας, γιατί συνομιλεί με το αρχαιότερο λογοτεχνικό έργο που γνωρίζουμε, το Έπος το Γκιλγκαμές (2100 π. Χ.). Ταυτόχρονα αναπτύσσεται ένας διάλογος με ποιήτριες της αρχαιότητας, από την Ήριννα και τη Νοσσίδα, μέχρι τη Σαπφώ και την Ενχεντουάννα. Η τελευταία είναι η αρχαιότερη γνωστή ποιήτρια της παγκόσμιας λογοτεχνίας (έζησε στη Μεσοποταμία στο τέλος του 24ου αιώνα π. Χ.) και στο Direct Orient λειτουργεί ως το alter ego της ποιητικής περσόνας.
Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, το βιβλίο φιλοξενεί διάφορα λογοτεχνικά και άλλα «είδη» (για παράδειγμα, υπάρχει έντονη η θεατρική και κινηματογραφική ματιά), όπως επίσης και διαφορετικές μορφές στίχου (ελεύθερος, πεζός, έμμετρος, ομοιοκατάληκτος). Το πιο απαιτητικό κομμάτι τεχνικά ήταν η χρήση του ομοιοκατάληκτου ενδεκασύλλαβου στις ενότητες εκείνες του βιβλίου όπου γίνεται το πάντρεμα ανάμεσα στο Έπος του Γκιλγκαμές και την παράδοση των κυπριακών πετραρχικών ποιημάτων του 16ου αιώνα, γνωστών και ως «ρίμες αγάπης».
Η μάνα ως σύμβολο έχει μία έντονη και κομβική παρουσία στο βιβλίο. Θέλω να μου μιλήσεις λίγο γι’ αυτό…
Η μάνα μου πέθανε στα σαράντα ένα της, όταν εγώ ήμουν δεκαέξι. Η μάνα της είχε πεθάνει επίσης νέα, στα πενήντα ένα. Λόγω της εισβολής, η γιαγιά είχε μείνει εγκλωβισμένη για δυο χρόνια, μέχρι που το 1976 αναγκάστηκε να καταφύγει στις ελεύθερες περιοχές για νοσηλεία. Πέθανε λίγες μέρες μετά στο Γενικό Νοσοκομείο. Η μαμά μου την είχε δει μόνο μια φορά μετά την εισβολή κι απ’ ό,τι έμαθα, μάλλον ήταν και η μοναδική φορά που τη συνάντησα κι εγώ ως βρέφος. Η γιαγιά Ελένη είχε μάθει ότι η κόρη της ήταν έγκυος σ’ εμένα από τον Ερυθρό Σταυρό. Από τη μια, η μάνα της μάνας μου παραμένει ένας γρίφος, αφού γνωρίζω ελάχιστα γι’ αυτή. Από την άλλη, ο θάνατος της μάνας μου παραμένει ένα τραύμα.
Βλέπεις, με ρώτησες για τη μάνα και σου μιλώ για τη γιαγιά. Ίσως πιο εύκολα κανείς μιλά για ένα τραύμα στην ποίηση, παρά σε μια συνέντευξη. Υπάρχουν κι άλλες μάνες στο βιβλίο, όπως αυτή της Ενχεντουάννα, αλλά και η ποιήτρια που είναι η μάνα των ποιημάτων της. Η μάνα, λοιπόν, ως δημιουργός, ως μύθος, ως τραύμα και ως γρίφος. Η μάνα μου και η μάνα της μου έδωσαν ζωή. Στο Direct Orient τους δίνω φωνή.
Ίσως πιο εύκολα κανείς μιλά για ένα τραύμα στην ποίηση, παρά σε μια συνέντευξη
«Ο θάνατος είναι κάτι που ανήκει οριστικά και αμετάκλητα στους ζωντανούς» – μια φράση που σημείωσα διαβάζοντας το βιβλίο. Ο θάνατος αποτελεί επίσης μία κεντρική έννοια στο βιβλίο, παρουσιασμένος και ως ένα είδος «ξεκούρασης/ύπνου»… Αν σου ζητούσα να μου περιγράψεις το σκεπτικό σου σχετικά με τη χρήση της έννοιας αυτής στο έργο, τι θα μου έλεγες;
Στο Direct Orient η φράση αυτή ανήκει στον Γκιλγκαμές, αυτόν που ταξίδεψε στον κόσμο των νεκρών για να βρει την αθανασία. Ο Γκιλγκαμές του έπους επιστρέφει στην πόλη του, την Ουρούκ, έχοντας μάθει ότι αθανασία είναι ο πολιτισμός.
Ο Γκιλγκαμές του Direct Orient φέρνει το μήνυμα ότι ο θάνατος δεν μπορεί παρά να ανήκει στους ζωντανούς, αυτούς που τον φοβούνται κι αυτούς που μένουν πίσω και θυμούνται. Ο Γκιλγκαμές του έπους δεν θα μπορέσει να παραμείνει ξύπνιος για έξι μέρες και εφτά νύχτες, όπως του ζητήθηκε για να κερδίσει την αθανασία. Ο ύπνος του Γκιλγκαμές από ξεκούραση τελικά γίνεται θάνατος. Στο Direct Orient, η κόρη κοιμάται και βλέπει στο όνειρό της την πεθαμένη μάνα να κοιμάται. Εδώ ο ύπνος γίνεται το μεταίχμιο ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο, αφήνει, δηλαδή, μια χαραμάδα ελπίδας για την επιστροφή της μάνας από τον αιώνιο ύπνο, μια ελπίδα που φυσικά εξανεμίζεται με το τέλος του ονείρου.
Ο ύπνος όπως και η ποίηση χτίζουν γέφυρες ανάμεσα σ’ εμάς και τους άλλους, όπως επίσης ανάμεσα σ’ εμάς και τον εαυτό μας.
«Ούτε ο θάνατος / ούτε οι σκιές / ούτε η απόγνωση / ούτε ο πόνος / ούτε η βία / ούτε ο χρόνος / αυτός ο αμείλικτος σύντροφος / δεν μπορούν να λιγοστέψουν / την απέραντη υπομονή / του φωτός». Άλλο ένα ολόκληρο κομμάτι που σημείωσα. Αυτή είναι, τελικά, η ουσία που δεν πρέπει να ξεχνάμε;
Ναι! Το Direct Orient είναι ένα βιβλίο για τον θάνατο, μια κατάβαση στον κάτω κόσμο, αλλά που τελειώνει με μια ανάβαση στο φως. Το βιβλίο κλείνει με την άνοιξη, όχι το χειμώνα. Με την “απέραντη υπομονή του φωτός”, που είναι ένας στίχος του Adam Zagajewski, γι΄αυτό και το συγκεκριμένο ποίημα είναι αφιερωμένο σ’ αυτόν.
Το βιβλίο έχει έναν πολύ ενδιαφέροντα τρόπο γραφής, με την κυπριακή διάλεκτο (και την επεξήγηση λέξεων στα περιθώρια) να έχει αισθητή παρουσία σε πολλά σημεία του. Είναι αυτός και ένας φόρος τιμής στην ιδιαίτερη πατρίδα σου, την Κύπρο;
Όπως ανέφερα, στο Direct Orient υπάρχουν κάποια ποιήματα σε επτά ενότητες που είναι γραμμένα σε ομοιοκατάληκτο ενδεκασύλλαβο. Εδώ το Έπος του Γκιλγκαμές συναντά την κυπριακή αναγεννησιακή ποίηση, η οποία, αντίθετα με τη σύγχρονή της κρητική, παραμένει αρκετά παραγνωρισμένη. Όλοι μας λίγο-πολύ έχουμε ακούσει για τον Ερωτόκριτο, αλλά για τις «ρίμες αγάπης»;
Η επιλογή της «εισόδου» του Γκιλγκαμές στην ελληνική λογοτεχνία μέσω της Κύπρου ήταν συνειδητή, ένας φόρος τιμής σ’ αυτή την τόσο σημαντική παράδοση για την ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Επειδή, λοιπόν, τα ποιήματα στις ενότητες αυτές είναι γραμμένα σε μια υβριδική γλώσσα, την κυπριακή και κοινή ελληνική του 16ου αιώνα με στοιχεία της σύγχρονης κυπριακής διαλέκτου, ο εκδότης και εγώ θεωρήσαμε αναγκαίο το γλωσσάρι στο περιθώριο του κειμένου. Μακάρι η συνάντηση αυτή της διαλέκτου με την κοινή του 16ου και 21ου αιώνα να αναδεικνύει, έστω και λίγο, το ιστορικό και πολιτισμικό βάθος της ελληνικής γλώσσας.
Με ποιο κριτήριο επέλεξες τα κομμάτια που θα γράφονταν στα κυπριακά; Ποια η ιδιαιτερότητά τους μέσα στο «όλον» του έργου;
Πάντα ήθελα να ασχοληθώ με τις «ρίμες αγάπης». Με γοήτευαν οι εικόνες, η γλώσσα, οι υφές και οι ήχοι των κυπριακών πετραρχικών ποιημάτων.
Στο Direct Orient, ο Γκιλγκαμές έρχεται για να φέρει ένα μήνυμα από τον Άδη (από τη μάνα και τη γιαγιά) και για να ζητήσει αντάλλαγμα γι’ αυτή του την πράξη. Δεν θα πω τι είναι αυτό το αντάλλαγμα (ας μη γίνω spoiler!), αλλά θα πω ότι αυτά τα κομμάτια στην κυπριακή του 16ου αιώνα λειτουργούν ως ένας σταθμός που κάνει ο Γκιλγκαμές στο ταξίδι του προς τη σύγχρονη ελληνική ποίηση. Τα ποιήματα αυτά διαδραματίζουν έναν πολύ σημαντικό ρόλο στο βιβλίο, διευκολύνοντας το ταξίδι του Γκιλγκαμές από την Ανατολή στη Δύση, που φυσικά είναι και ένα ταξίδι της ίδιας της λογοτεχνίας από την αρχαία Μεσοποταμία στην εποχή μας.
Το Direct Orient είναι ένα βιβλίο για τον θάνατο, μια κατάβαση στον κάτω κόσμο, αλλά που τελειώνει με μια ανάβαση στο φως
Η έκδοση ενός ποιητικού έργου σήμερα, μια εποχή που βρίθει από «εύπεπτα» αναγνώσματα, αποτελεί, για μένα, μία γενναία –για να μην πω και «επαναστατική»– πράξη. Είναι «συμβατή» η Ποίηση με την αμιγώς ψηφιακή και πιο «επιφανειακή» εποχή μας;
Η ποίηση είναι μια πράξη αντίστασης στον μηδενισμό, είτε με την έννοια της υπαρξιακής κρίσης, είτε με εκείνη της απαξίωσης της λογοτεχνίας και των Ανθρωπιστικών Σπουδών, αλλά επίσης, όπως λες, και των «εύπεπτων» αναγνωσμάτων, που φυσικά δεν είναι κάτι καινούργιο. Αξίζει να θυμόμαστε ότι η ποίηση, όπως και η τέχνη γενικότερα, μπορεί να μη δίνει απαντήσεις στα προβλήματα της ανθρωπότητας, αλλά θέτει τα σωστά ερωτήματα. Και, φυσικά, αντιστέκεται στην έννοια της μονοδιάστατης πραγματικότητας.
Η ποίηση έχει τη δυνατότητα να θέτει τα πράγματα σε ιστορική προοπτική. Το έχω ξαναπεί κάπου νομίζω, η ποίηση είναι το βαθύ μάτι της ανθρωπότητας. Σαν καλός οικοδεσπότης, καταφέρνει να φιλοξενήσει τη στιγμή σε αυτό το αιώνιο παρόν που ονομάζουμε ιστορία και η «ψηφιακή» εποχή μας δεν αποτελεί τίποτα παραπάνω από μια τέτοια στιγμή, ανάμεσα σε πολλές άλλες.
Το “Direct Orient” θα παρουσιαστεί την Πέμπτη 24 Οκτωβρίου, στην Αθήνα. Τι μπορούμε να πούμε για την εκδήλωση αυτή;
Ετοιμάζουμε μια όμορφη εκδήλωση με αναγεννησιακή μουσική, αναγνώσεις και κριτικές προσεγγίσεις στο βιβλιοπωλείο Επί Λέξει στην Αθήνα (Ακαδημίας 32), την Πέμπτη 24 Οκτωβρίου, στις 19:00.
Στην εκδήλωση θα λάβουν μέρος η Νίκη Ανδρονίκου (αναγεννησιακό λαούτο), η Κρίστια Μιχαήλ (υψίφωνος), ο Χάρης Ιωσήφ (ποιητής), η Αγγελική Σπυροπούλου (Καθηγήτρια Ευρωπαϊκής Λογοτεχνίας και Θεωρίας, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου) και η Έλλη Φιλοκύπρου (Καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών). Η είσοδος θα είναι ελεύθερη στο κοινό.
Info box: Ποια είναι η Ελένη Κεφάλα
Η Ελένη Κεφάλα γεννήθηκε στην Αθήνα το 1975 και μεγάλωσε στο χωριό Φρέναρος της επαρχίας Αμμοχώστου. Είναι λέκτορας λογοτεχνίας της Λ. Αμερικής στο τμήμα Ισπανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του St. Andrews, στο Fife της Σκοτίας. Είναι διδάκτωρ συγκριτικής φιλολογίας του Πανεπιστημίου του Cambridge και κάτοχος Master’s στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία του ίδιου πανεπιστημίου. Πτυχιούχος βυζαντινής και νεοελληνικής φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου, έχει διδάξει ελληνική και ισπανόφωνη λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνιας (Φιλαδέλφεια), σε θέση μεταδιδάκτορα. Έχει λάβει μέρος σε συνέδρια και έχει δώσει διαλέξεις σε πανεπιστήμια στις Η.Π.Α., τη Βρετανία, την Ισπανία, την Αργεντινή και το Μεξικό.
