Η ελληνική γλώσσα έχει δανείσει περισσότερες από 530 λέξεις της στον μακρύ κατάλογο των φοβιών. Ανάμεσά τους δεσπόζει η Αγοραφοβία (από την Αρχαία Αγορά) ή, αλλιώς, ο φόβος ότι θα παγιδευτούμε σε δημόσιους χώρους. Μπορούμε τελικά να “δραπετεύσουμε” από αυτήν;
του Ραζμίκ Αγαμπατιάν
Ευρισκόμενοι στο λεωφορείο, στο θέατρο, στην ουρά στην τράπεζα ή στο σούπερ μάρκετ, ξαφνικά αισθανόμαστε δύσπνοια, κρύο ιδρώτα να μας λούζει, τρέμουλο στα πόδια και αδυναμία να στηρίξουν το σώμα μας, ζαλάδα, ταχυπαλμίες και πόνο στο στήθος. Και όλα αυτά χωρίς κανέναν –φαινομενικά– χειροπιαστό λόγο.
Αν απευθυνόμασταν σε κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας, το πιο πιθανό είναι να μας ενημέρωνε ότι πρόκειται για κλασικά συμπτώματα της αγοραφοβίας. Κάτι που συμβαίνει όταν κάποιος αποφεύγει πεισματικά τον συνωστισμό – γι’ αυτό και τα αγοραφοβικά άτομα επιδιώκουν πάντοτε να συνοδεύονται από πρόσωπα που εμπιστεύονται, ώστε να αισθάνονται ασφαλή σε περίπτωση που πάθουν κρίση.
Πάντως, ο όρος “αγοραφοβία” είναι κάπως παραπλανητικός, διότι δεν αφορά σε φόβο της αγοράς (δηλαδή ενός μέρους όπου συναθροίζονται πολλοί άνθρωποι), όπως γενικώς πιστεύεται, αλλά περισσότερο σε φόβο τού να βρεθεί κανείς σε ένα μέρος από όπου δεν υπάρχει εύκολος τρόπος διαφυγής, σε περίπτωση που πάθει κάτι (π.χ. μια κρίση πανικού). Από ό,τι φαίνεται, τα συμπτώματα της αγοραφοβίας υποχωρούν όταν το άτομο απομακρυνθεί από το μέρος που του προκάλεσε την κρίση. Μοιάζει πολύ με μια κρίση πανικού, ωστόσο υπάρχουν και περιπτώσεις κατά τις οποίες ένας αγοραφοβικός νιώθει απλά άγχος, περιμένοντας την εκδήλωση της επόμενης κρίσης. Σε αυτές τις καταστάσεις, με το πέρασμα του χρόνου αυξάνονται και τα αγχωτικά συμπτώματα.
– Το ψυχολογικό προφίλ
Η αγοραφοβία έχει άμεση σχέση με την προσωπικότητα, εξηγούν οι ψυχολόγοι. Συχνά, όταν ένας από τους δύο γονείς είναι αγοραφοβικός, μπορεί και το παιδί να γίνει αγοραφοβικό.
Το ψυχολογικό προφίλ των αγοραφοβικών συνήθως προσδιορίζεται από απαισιοδοξία, ισχυρό αίσθημα ανικανοποίητου, αρνητικές σκέψεις και υπερβολικές αντιδράσεις σε κάθε τι δύσκολο ή δυσάρεστο που τους τυχαίνει. Επιπρόσθετα, είναι άτομα που αγχώνονται πολύ εύκολα, παρουσιάζουν μειωμένη αυτονομία (γι’ αυτόν τον λόγο έχουν την ανάγκη να στηρίζονται σε άλλους) και διακατέχονται από μεγάλη εσωτερική ένταση, την οποία δεν μπορούν να αξιοποιήσουν δημιουργικά.
Ωστόσο, η συγκεκριμένη φοβία δεν είναι κάτι που προκύπτει από τη μια στιγμή στην άλλη. Προϋπάρχει από πολύ νεαρή ηλικία και κάποτε εκδηλώνεται και μόνο με τη σκέψη ότι θα συμβεί κάτι σοβαρό, όπως π.χ. καρδιακή προσβολή, απώλεια της λογικής κ.ά., σε συνδυασμό με το ότι θα υπάρξει δυσκολία να διαφύγουμε από το σημείο στο οποίο βρισκόμαστε. Είναι χαρακτηριστικό ότι, όσο πιο δύσκολη φαντάζει η διαφυγή, τόσο πιο έντονος γίνεται και ο φόβος.
– Πότε συμβαίνει
Στους ενήλικες, η αγοραφοβία εκδηλώνεται συνήθως στην ηλικία 18-35 ετών (40 ετών max) και, για άγνωστους μέχρι σήμερα λόγους, πολύ πιο σπάνια στην παιδική ηλικία. Εμφανίζεται με συχνότητα 6% στον γενικό πληθυσμό και είναι συχνότερη στις γυναίκες (πράγματι, τα 2/3 όσων πάσχουν από αγοραφοβία είναι γένους θηλυκού).
Συνήθως πυροδοτείται από μεγάλες και σημαντικές αλλαγές στη ζωή ενός ανθρώπου –θετικές και αρνητικές–, όπως σοβαρές ασθένειες, απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, αποβολή, γάμος, εγκυμοσύνη, γέννα κ.λπ.
Συνηθισμένα σημεία, τα οποία αποφεύγουν άτομα με αγοραφοβία είναι τα μέσα μαζικής μεταφοράς (λεωφορεία, μετρό, αεροπλάνα κ.λπ.), τα πολυκαταστήματα, ουρές κάθε είδους (π.χ. σε ταμεία), τα δίπορτα αυτοκίνητα (ιδιαίτερα σε μποτιλιάρισμα), τα πολυσύχναστα εστιατόρια ή μπαρ κ.λπ.
Το αποτέλεσμα είναι η αγοραφοβία να περιορίζει κατά πολύ τις καθημερινές δραστηριότητες όσων ταλαιπωρούνται από αυτήν – γεγονός που σημαίνει ότι ένας αγοραφοβικός αντιμετωπίζει πρόβλημα στο πώς θα μεταβεί στον χώρο εργασίας του, πώς θα βγει έξω με τους φίλους του, πώς θα ψωνίσει, στερώντας συχνά στον εαυτό του μικρές (αλλά σημαντικές) χαρές της καθημερινότητας.
– Φοβούμενοι τον… φόβο
Η αγοραφοβία είναι συχνά φυσικό επακόλουθο της διαταραχής πανικού, η οποία περιλαμβάνει έντονες, απροσδόκητες και ξαφνικές κρίσεις άγχους που διαρκούν συνήθως μερικά λεπτά, αλλά και ώρες. Κατά τη διάρκεια αυτών των κρίσεων, το άτομο νιώθει τρόμο και πιστεύει ότι κινδυνεύει και απειλείται σωματικά (“θα πάθω εγκεφαλικό ή ανακοπή και θα πεθάνω”), κοινωνικά (“θα χάσω τον αυτοέλεγχό μου και θα εκτεθώ”) ή και ψυχικά (“θα χάσω τα λογικά μου”).
Ωστόσο, όπως η διαταραχή πανικού μπορεί να εμφανίζεται μόνη της χωρίς αγοραφοβία, έτσι υφίσταται και αγοραφοβία, η οποία δεν συνοδεύεται απαραίτητα από διαταραχή πανικού.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το αγοραφοβικό άτομο καταλήγει τελικά να φοβάται τον… φόβο.
– Φαύλος κύκλος
Η αλήθεια είναι ότι τέτοιου τύπου φοβίες επηρεάζουν σοβαρά την ποιότητα της ζωής μας.
Η επιστημονική θεραπευτική προσέγγιση εξηγεί τον φαύλο κύκλο της κρίσης πανικού, στην οποία μπορεί να συνυπάρχει και η αγοραφοβία, ως εξής: διάφορα εσωτερικά ή εξωτερικά ερεθίσματα –ακίνδυνα τις περισσότερες φορές–, όπως ένα λαχάνιασμα ή μια στιγμιαία ταχυπαλμία, ερμηνεύονται ως “συμπτώματα” ή ενδείξεις άμεσης και επικίνδυνης σωματικής ή ψυχολογικής βλάβης.
Αυτή η αίσθηση κινδύνου οδηγεί σε άγχος που συνοδεύεται από έντονα δυσάρεστα σωματικά και ψυχολογικά συμπτώματα. Όσο ερμηνεύουμε τα συμπτώματα αυτά με καταστροφικό τρόπο, τόσο το άγχος και τα συνοδά συμπτώματα αυξάνονται και μεγεθύνονται, με συνέπεια την εκδήλωση πανικού.
Ως προς την περίπτωση της διαταραχής πανικού με αγοραφοβία, το άτομο έχοντας ως κατευθυντήρια δύναμη τις καταστροφικές του σκέψεις, ωθείται στην υιοθέτηση αποφευκτικών συμπεριφορών (αποφυγή τόπων και καταστάσεων, στις οποίες κατά το παρελθόν είχε βιώσει μια κρίση πανικού) ή στην υιοθέτηση “προφυλάξεων”, ώστε να αποφύγει μια κρίση (π.χ. να έχει κάποιον για παρέα ή να έχει πάντοτε μαζί του κάποιο αγχολυτικό). Η αποφυγή βραχυπρόθεσμα ανακουφίζει το άτομο μεν, αλλά μακροπρόθεσμα περιορίζει τις δραστηριότητές του και το παγιδεύει σε ένα δυσλειτουργικό τρόπο ερμηνείας της πραγματικότητας.
– Τι μπορούμε να κάνουμε
Οι μελέτες δείχνουν πως η γνωσιακή-συμπεριφοριστική θεραπεία είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αντιμετώπιση του πανικού και της αγοραφοβίας.
Από τη μία πλευρά, οι γνωσιακές τεχνικές στοχεύουν στην αμφισβήτηση και τροποποίηση των απειλητικών/καταστροφικών πεποιθήσεων. Από την άλλη, οι συμπεριφοριστικές τεχνικές αποσκοπούν στην έκθεση των πασχόντων στα φοβογόνα ερεθίσματα, προκειμένου να σταματήσουν να τα αποφεύγουν. Η έκθεση είναι σταδιακή, ξεκινώντας από αγχογόνα ερεθίσματα που το άτομο θεωρεί ευκολότερα στην αντιμετώπιση. Καθώς επαναδραστηριοποιείται και εξοικειώνεται με καταστάσεις που του προκαλούν φόβο, η έκθεση επεκτείνεται σε δυσκολότερα ερεθίσματα.
Την τελευταία δεκαετία έχουν δοκιμαστεί και εξελιχθεί αποτελεσματικές θεραπείες για την ανακούφιση από τις φοβίες, ενώ στόχος των περισσοτέρων είναι να μπορέσει ο αγοραφοβικός να αντικαταστήσει το φόβο με την αντοχή. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί εκθέτοντας τον εαυτό του στη φοβική κατάσταση που τον βασανίζει, μέχρι να εξοικειωθεί με αυτή.
– Βήμα-βήμα
Είναι πολύ πιο σωστό και λειτουργικό το να αντιμετωπίσει κάποιος μια φοβική κατάσταση πρώτα με την παρουσία ενός προσώπου το οποίο εμπιστεύεται και επιδρά καθησυχαστικά πάνω του. Στη συνέχεια μπορεί να συνεχίσει μόνος του, με την προϋπόθεση ότι δεν θα βρίσκεται ανάμεσα σε πλήθος.
Εάν το αγοραφοβικό άτομο επιθυμεί να “εξασκηθεί” μέσα σε ένα τρόλεϊ ή κάποιο άλλο μέσο μαζικής μεταφοράς, μπορεί να το κάνει αποφεύγοντας αρχικά τις ώρες αιχμής και επιλέγοντας δρομολόγια με συχνές στάσεις, ώστε να αισθάνεται ότι δεν εγκλωβίζεται και ότι μπορεί να κατέβει όποτε το θελήσει.
Εφόσον αυτή η πρακτική πάει καλά, τότε είναι εφικτό να προχωρήσει σε σχετικά πιο δύσκολες “ασκήσεις”. Για παράδειγμα, αν είμαστε αγοροφοβικοί και θέλουμε να πάμε σινεμά ή θέατρο, καλύτερα να καθόμαστε σε θέσεις κοντά στον διάδρομο, δίπλα στην έξοδο, για να αισθανόμαστε λιγότερο άγχος.
Όταν συνηθίσουμε σε αυτά τα μέρη, μπορούμε στη συνέχεια να ανεβάσουμε τον πήχη της δυσκολίας και να προτιμήσουμε πιο κεντρικές θέσεις, εν γνώσει μας, από τις οποίες θα είναι δυσκολότερο να “δραπετεύσουμε”.
Σε κάθε περίπτωση, γίνεται αντιληπτό πως η συμβολή ενός ειδικού είναι απαραίτητη και, συχνά, αποδεικνύεται λυτρωτική στην αντιμετώπιση της όποιας φοβίας μας.
