Πιθανολογείται πως η λέξη “πανικός” προέρχεται από το όνομα του θεού Πάνα, γιου του Ερμή, ο οποίος μεταμφιεζόταν και τρομοκρατούσε τους ανυποψίαστους διαβάτες. Κατά μία άλλη εκδοχή, ο θεός Παν στη μάχη του Μαραθώνα βοήθησε τους Έλληνες έναντι των Περσών, φωνάζοντας δυνατά και ρυθμικά το όνομά του “Παν, Παν, Παν”. Στο άκουσμα αυτών των κραυγών, οι Πέρσες φοβήθηκαν και τράπηκαν σε φυγή.
της Κατερίνας Κοντογιαννάτου, ψυχολόγου
Η κρίση πανικού μπορεί να οριστεί ως μια αιφνίδια και σύντομη περίοδος, κατά την οποία σημειώνεται έντονο άγχος και φόβος, ενώ συνυπάρχουν τόσο σωματικά, όσο και ψυχολογικά και συναισθηματικά συμπτώματα. Στο συναισθηματικό κομμάτι αυτό που κυριαρχεί είναι ο φόβος.
– Πάλη ή φυγή;
Πριν από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, όταν ο άνθρωπος είχε να αντιμετωπίσει μια σειρά από φυσικούς κινδύνους (π.χ. τα άγρια ζώα) οι οποίοι απειλούσαν την επιβίωσή του, έπρεπε να μάθει να αντιδρά γρήγορα μέσω της ενεργοποίησης του αντανακλαστικού “δράσης-απόδρασης, πάλης-φυγής” (fight or flight).
Ο αρχέγονος αυτός μηχανισμός εξακολουθεί να σημαίνει συναγερμό ακόμη και σε καταστάσεις κατά τις οποίες το άτομο δεν βρίσκεται σε “πραγματικό” κίνδυνο (δηλ. δεν απειλείται η ζωή του), αλλά περισσότερο σε “φανταστικό” (δηλ. πιστεύει ότι απειλείται με κάποιο τρόπο και όχι απαραίτητα η ζωή του). Αυτό έχει να κάνει με τα επίπεδα στρες που βιώνει ο καθένας (βιολογικές αντιδράσεις), καθώς και με τον τρόπο που διαχειρίζεται το στρες (ψυχολογικές αντιδράσεις).
Καθώς, λοιπόν, ενεργοποιείται η αντίδραση “πάλη-φυγή”, στο σώμα συμβαίνει ένα σύνολο αλλαγών:
• Αυξάνεται ο καρδιακός ρυθμός. Αυτό επιτρέπει στο οξυγόνο να διοχετεύεται μέσω του αίματος πιο γρήγορα στο σώμα.
• Αυξάνεται ο ρυθμός και η ένταση της αναπνοής. Ως αποτέλεσμα, μεγαλύτερες ποσότητες οξυγόνου μεταφέρονται σε όλο το σώμα.
• Διαστέλλονται οι κόρες των ματιών, για να αυξηθεί η ποσότητα του φωτός. Αυτό συνεπάγεται θολή όραση.
• Αλλάζει η ροή του αίματος. Το αίμα απομακρύνεται από το δέρμα και τα άκρα, ώστε να χρησιμοποιηθεί από το υπόλοιπο σώμα, με αποτέλεσμα τη χλωμότητα, τα κρύα άκρα και τα μουδιάσματα.
• Εκδηλώνεται εφίδρωση. Το δέρμα “γλιστράει”, έτσι ώστε να είναι πιο δύσκολο για το “αρπακτικό” να πιάσει το “θήραμα”. Παράλληλα, μέσω της εφίδρωσης, το σώμα ηρεμεί και επιπλέον πέφτει η θερμοκρασία, ώστε να μη ζεσταθεί πολύ κατά τη διάρκεια της δράσης.
• Παρουσίαση μυϊκής έντασης. Οι μύες προετοιμάζονται για τον μηχανισμό πάλης-φυγής. Αυτό καταλήγει σε υποκειμενικό αίσθημα έντασης, που κάποιες φορές μπορεί να οδηγήσει σε πόνους και τρέμουλο.
• “Μπλοκάρισμα” πεπτικού συστήματος. Σχεδόν σταματά να λειτουργεί, ώστε να αξιοποιηθεί το αίμα από τους μυς, με αποτέλεσμα κανείς να νιώθει ναυτία, τάση για εμετό, κόμπο στο στομάχι.
• Αύξηση μεταβολισμού. Αυτό οδηγεί στο αίσθημα κόπωσης και ζέστης.
• Μείωση σιελόρροιας. Αυτό καταλήγει σε ξηροστομία.
– Υπεραερισμός και ακανόνιστη αναπνοή
Καθώς εισπνέουμε, προσλαμβάνουμε οξυγόνο που χρησιμοποιείται από το σώμα και εκπνέουμε διοξείδιο του άνθρακα. Προκειμένου το άτομο που βιώνει την απειλή να μπορέσει να απομακρυνθεί από αυτήν αποτελεσματικά, απαιτείται ισορροπία μεταξύ οξυγόνου και διοξειδίου του άνθρακα. Σε αγχογόνες καταστάσεις, όμως, αυτή η ισορροπία παύει να ισχύει λόγω της υπέρπνοιας.
Από τη στιγμή που ο οργανισμός ανιχνεύει την ανισορροπία, απαντά με ένα σύνολο χημικών αλλαγών, οι οποίες με τη σειρά τους προκαλούν συμπτώματα όπως: ζάλη, σύγχυση, λαχάνιασμα, θολή όραση, αύξηση καρδιακού ρυθμού, μούδιασμα, μυρμήγκιασμα των άκρων, ιδρωμένα χέρια και μυϊκή δυσκαμψία.
Για όσους έχουν βιώσει προσβολές πανικού, οι φυσιολογικές αυτές αισθήσεις μπορεί να είναι ιδιαίτερα ενοχλητικές, καθώς ενδέχεται να τις εκλαμβάνουν ως σήμα κινδύνου και να τις παρερμηνεύουν, για παράδειγμα, ως καρδιακή προσβολή, παρά το γεγονός ότι συνδέονται κατά κύριο λόγο με την υπέρπνοια.
– Οι σκέψεις πίσω από τον πανικό
Το αυτόνομο νευρικό σύστημα των ατόμων με κρίσεις πανικού βρίσκεται σε υπερδραστηριότητα. “Σκανάρει” συνεχώς το σώμα αν λειτουργεί σωστά, με αποτέλεσμα αυτό το σκανάρισμα να μετατρέπεται σε αυτόματη συνήθεια. Από τη στιγμή που ανιχνεύονται σωματικά συμπτώματα (όπως τα προαναφερθέντα), συχνά παρερμηνεύονται ως σημάδια κινδύνου. Καθώς λαμβάνουν χώρα οι ψευδείς αυτοί συναγερμοί, το άτομο πιθανώς να σκεφτεί ότι κάτι δεν πάει καλά και να αρχίσει να φοβάται. Συγκεκριμένα φοβάται είτε ότι θα τρελαθεί, ότι θα χάσει τον έλεγχο, είτε ότι θα πεθάνει.
Κατά τη διάρκεια των κρίσεων πανικού, τα πιο συνηθισμένα γνωστικά λάθη που συμβαίνουν είναι:
• Kαταστροφικές σκέψεις για φυσιολογικές σωματικές αντιδράσεις (π.χ. “Η καρδιά μου χτυπάει λίγο πιο δυνατά, άρα παθαίνω καρδιακή προσβολή”).
• Yπερεκτίμηση των περιπτώσεων κατά τις οποίες μπορεί να προκύψει μια κρίση πανικού (π.χ. “Θα πάθω οπωσδήποτε κρίση πανικού, αν δεν προλάβω το λεωφορείο για τη δουλειά”).
• Yπερεκτίμηση των συνεπειών μιας κρίσης πανικού: Σκέψεις ότι οι συνέπειες θα είναι πολύ σοβαρές και πολύ αρνητικές.
– Συμπεριφορές που διατηρούν τον πανικό
Όταν βιώνουμε ή περιμένουμε ότι θα νιώσουμε άγχος, αντιδρούμε συχνά με τρόπους τέτοιους, που μας επιτρέπουν να το ελέγχουμε. Ένας τρόπος είναι η αποφυγή καταστάσεων που “ευνοούν” την πρόκληση κρίσεων πανικού και μπορεί να περιλαμβάνει:
– Καταστάσεις κατά τις οποίες το άτομο βίωσε κρίση πανικού στο παρελθόν.
– Καταστάσεις από τις οποίες είναι δύσκολη η διαφυγή ή η λήψη βοήθειας (π.χ. Μέσα Μαζικής Μεταφοράς, εμπορικά κέντρα, οδήγηση σε ώρα αιχμής).
– Καταστάσεις που προκαλούν παρόμοιες σωματικές αισθήσεις με εκείνες των κρίσεων πανικού (π.χ. σωματική άσκηση, σεξ, πρόσληψη καφέ, συναισθηματικές αντιδράσεις, όπως ο θυμός).
Ένας τρόπος εξασφάλισης ηρεμίας είναι το άτομο να αντιδρά διαφορετικά, χρησιμοποιώντας “ασφαλείς συμπεριφορές”. Τέτοιες “προφυλάξεις” μπορεί να είναι: να υπάρχει κοντά μια έξοδος κινδύνου, να υπάρχει κάποιος δίπλα του, να βρίσκεται κοντά σε τοίχο για να μπορέσει να σταθεί, να κουβαλάει μαζί του αγχολυτικά κ.ά.
Ή μπορεί να χρησιμοποιεί άλλες υποστηρικτικές μεθόδους, όπως το να αποσπά την προσοχή του από την αγχογόνο πηγή διαβάζοντας, ακούγοντας μουσική, μιλώντας στο τηλέφωνο κ.ά. Παρόλο που αυτό δεν φαίνεται να είναι επιζήμιο σε πρώτη φάση (αλλά, αντιθέτως, βοηθητικό), είναι πολύ πιθανό να γυρίσει μπούμερανγκ σε περίπτωση που το άτομο αρχίσει να εξαρτάται από τέτοιες συμπεριφορές απόσπασης προσοχής, με αποτέλεσμα να αυξηθούν τα επίπεδα άγχους του.
– Ο φαύλος κύκλος
Δυστυχώς, η κρίση πανικού δεν τελειώνει με το που λήγει το επεισόδιο. Από τη στιγμή που κανείς τη βιώνει, ξεκινάει ένας νέος κύκλος κατά τον οποίο το άτομο φοβάται την επανεμφάνισή της για το πού, πώς και τι θα συμβεί. Αρχίζει, λοιπόν, η διαδικασία προσμονής της, κατά την οποία κανείς βρίσκεται σε διαρκή επιφυλακή, ώστε να αναγνωρίσει τυχόν προειδοποιητικά σωματικά συμπτώματα και να αντιδράσει σ’ αυτά.
Η δευτερογενής ανησυχία μήπως φοβηθεί, γεννά φόβο (“με πιάνει πανικός μήπως με πιάσει κρίση πανικού”), με αποτέλεσμα να μεταφέρεται στην καθημερινότητά του και, κατά συνέπεια, να την περιορίζει.
– Τι κρύβεται πίσω από τον πανικό
Σε αυτό το σημείο, χρειάζεται να διευκρινιστεί και να τονιστεί ότι η κρίση πανικού δεν οφείλεται στην αδυναμία ή τη μη θέληση των ατόμων να την αντιμετωπίσουν, όπως ίσως εσφαλμένα να πιστεύουν κάποιοι από το περιβάλλον τους. Για την ακρίβεια, τα άτομα αυτά κάθε άλλο παρά αδύναμα είναι. Τα συμπτώματά τους είναι αληθινά και, πολλές φορές, ιδιαίτερα ενοχλητικά και επώδυνα. Στην ουσία, πρόκειται για ανθρώπους με μεγάλα αποθέματα ψυχικού σθένους, εφόσον καταφέρνουν να λειτουργήσουν στην καθημερινότητά τους, παρά τα εμπόδια και την πίεση που βιώνουν λόγω του φόβου μιας επερχόμενης κρίσης.
Ουσιαστικά, η κρίση πανικού κρύβει μια κρίση εαυτού. Η κρίση πυροδοτείται και σημαίνει ο συναγερμός, λόγω των εσωτερικών άλυτων συγκρούσεων που βιώνει το άτομο. Ο εαυτός απειλείται από μια αλλαγή, από το καινούριο που έρχεται και έχει ανάγκη. Όμως θέλει να κρατήσει το “παλιό”, έστω και δυσλειτουργικό αλλά γνώριμο, οικείο και βολικό κομμάτι του.
Μέσα του συμβαίνει μια πάλη, ένας αγώνας ανάμεσα σ’ αυτό που θέλει να είναι και να κάνει και σ’ αυτό που πρέπει. Ένα δίλημμα μεταξύ των “θέλω”, των πραγματικών αναγκών του και των κανόνων, των πλασματικών αναγκών του. Αμφιταλαντεύεται σε δύο τάσεις – της αυτονομίας και της εξάρτησης. Γιατί αν αποφασίσει να πάρει τον πρώτο δρόμο, αυτό στο νου του ισοδυναμεί με απόρριψη από τον ή τους “σημαντικούς άλλους”.
Να επιλέξει, λοιπόν, το “αυτός είμαι και θέλω να είμαι” ή το “πρέπει να είμαι τέλειος”; Ποιο είναι το κόστος και ποιο το όφελος σε κάθε περίπτωση; Είναι μια ευκαιρία να ξεχάσει ό,τι ήξερε, να μάθει τον εαυτό του με ένα διαφορετικό τρόπο, να τον γνωρίσει αλλιώς. Αυτό είναι το κομμάτι που καλείται να αναγνωρίσει και να λύσει. Αυτό χρειάζεται να δει πίσω από τους συναγερμούς και τα καμπανάκια κινδύνου. Αυτό του φωνάζει το σώμα του. Ας το ακούσουμε…
Πηγές
What is panic, Centre of Clinical Interventions
Biology and psychology of panic, Centre of Clinical Interventions
Κατερίνα Κοντογιαννάτου
Ψυχολόγος ΑΠΘ, ειδικευμένη στη Γνωστική-Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία
Πιστοποιημένη Σύμβουλος
Επαγγελματικού Προσανατολισμού
Κιν.: 6947-871247
http://psychotherapyjourney.wordpress.com/
Σελίδα fb: https://www.facebook.com/psychotherapyjourney.kk
