Είναι γοητευτικά, αγωνιώδη, πολλές φορές σκοτεινά, αλλά σε κάθε περίπτωση δικαιώνουν με το πιο ευτυχισμένο τέλος τον καλύτερο μας εαυτό. Οι θεραπευτικοί συμβολισμοί πίσω από τη “μαγεία” των παραμυθιών, γεμίζουν με φωτεινές ελπίδες τις ημέρες και με λαμπερά όνειρα τις νύχτες μικρών και μεγάλων παιδιών.
Γράφει ο Ραζμίκ Αγαμπατιάν
Μια φορά κι έναν καιρό… τα παραμύθια κάθισαν στο ντιβάνι της ψυχανάλυσης και ρωτήθηκαν ποιοι πειρασμοί κρύβονται στο δάσος με την Κοκκινοσκουφίτσα, γιατί η Σταχτοπούτα χάνοντας το γοβάκι της άλλαξε τη μοίρα της και πώς με ένα φιλί η Χιονάτη ξύπνησε από τον παγωμένο της λήθαργο.
Η αλληγορική μαγεία των παραμυθιών για κόσμους πέρα από εμάς -φτιαγμένους για όλους εμάς- με τα στοιχειωμένα δάση, τις κακόβουλες μητριές, τα μυστικά δωμάτια, τους πύρινους δράκους και τις γαλάζιες νεράιδες, ποτέ δεν έπαψε να ερεθίζει τη φαντασία και να εξιτάρει τον ενθουσιασμό μικρών και μεγάλων.
Μπορεί μεγαλώνοντας η ασημόσκονη των παιδικών μας χρόνων άθελα μας να κατακάθισε, όμως η αιώνια μάχη του “καλού” με το “κακό” συνεχίζει να απασχολεί το μυαλό και να ταυτίζει με μυθικούς ρόλους τον κάθε ένα από εμάς.
Άλλωστε μέσα από ένα παραμύθι η χαμένη παιδικότητα ενός ενήλικα έχει την ευκαιρία -έστω και για λίγο- να επιστρέψει..
Σε αυτόν τον ξεχασμένο εαυτό μας απευθύνεται το απόσπασμα από την Αλίκη Μέσα Στον Καθρέφτη, του L. Carroll: “Παιδί με το αθώο, ασυννέφιαστο πρόσωπό σου και τα ανήσυχα ονειροπόλα μάτια, αν και πέρασαν χρόνια μακριά σου και της ζωής μάς χώρισαν τα μονοπάτια, το γλυκό σου χαμόγελο πάντα θα χαιρετάει, το δώρο της αγάπης, το παραμύθι που ξεκινάει…”
Μύθος και παραμύθι
Ο μύθος και το παραμύθι συγγενεύουν αρκετά, διευκρινίζει ο κ. Νικόλαος Γ. Πόρτολας ψυχολόγος Msc, Υπ. Δρ. Κοινωνικής Ψυχολογίας.
Όμως, ο πρώτος διαφέρει από το δεύτερο λόγω της μικρότερης έκτασης και του σκοπού του, που είναι καθαρά επεξηγηματικός και διδακτικός, ενώ του παραμυθιού είναι αρχικά ψυχαγωγικός. Σύμφωνα με τον Φρόιντ, οι μύθοι δεν είναι παρά όνειρα που πηγάζουν από το ασυνείδητο, ενώ ο Γιούγκ υποστήριζε ότι αποκαλύπτουν τα αρχέτυπα του συλλογικού ασυνειδήτου.
Άλλοι επιστήμονες-στοχαστές, παρουσίασαν το μύθο ως μια προσπάθεια του ανθρώπου να ερμηνεύσει τη προέλευσή του, τη δημιουργία του κόσμου και το φυσικό του περιβάλλον ή να διακρίνει το ιερό και το βέβηλο, αναφερόμενος σε πράξεις θεών και ημίθεων. Το σίγουρο είναι ότι ο μύθος εμπεριέχει όλη τη βιωμένη εμπειρία της ανθρωπότητας. Σύμφωνα με μια θεωρία, οι μύθοι με το πέρασμα του χρόνου μετατράπηκαν σε παροιμιόμυθους (αλληγορικές παροιμίες με βάση ένα μύθο). Σιγά σιγά εξελίχτηκαν σε παραμύθια, που πέραν της διασκέδασης προσέφεραν και διδασκαλία, αφού μιλούσαν για τη ζωή και τις πράξεις ανθρώπων.
Μια άλλη θεωρία υποστηρίζει πως οι μύθοι δύσκολα μπορούν να διαχωριστούν από τα παραμύθια, αφού και ετυμολογικά παραμύθι σημαίνει αυτό που βρίσκεται πλησίον του μύθου.
Η θεραπευτική τους αξία
Διερευνώντας κάτω από το σκληρό φως της λογικής τη συμβολική γλώσσα των παραμυθιών, η ζαχαρωμένη εικόνα τους υποχωρεί και μετατρέπεται σε αφορμή να γνωρίσουμε κώδικες που δρουν καταλυτικά στην ανθρώπινη ψυχή.
Το παραμύθι έχει θεραπευτική αξία, γιατί αναφέρεται στον εσωτερικό μας κόσμο και όχι στην καθημερινότητα της πραγματικότητας, εξηγεί ο κ. Πόρτολας. Συνιστά ένα αποκαλυπτικό ψυχογράφημα στη γλώσσα των συμβόλων, που έχει σκοπό να καθησυχάσει, να δώσει ελπίδα για το μέλλον και να προσφέρει την υπόσχεση ενός αίσιου τέλους.
Στα παραμύθια, εκτός από την αλληγορία, υπάρχει μια σειρά συμβολισμών που το υποσυνείδητο αντιλαμβάνεται, προκειμένου να μας οδηγήσει σε αυτοκάθαρση και λύτρωση. Στην παραδοσιακή ινδική ιατρική έδιναν στο ψυχικά αποπροσανατολισμένο άτομο ένα παραμύθι που μορφοποιούσε το πρόβλημά του, ώστε να καταλάβει από ποιο αδιέξοδο υποφέρει -φόβο, θυμό, αγωνία ή θλίψη- για να βρει τον τρόπο να το ξεπεράσει.
Ειδικοί, όπως ο φημισμένος παιδοψυχολόγος Δρ. Μπρούνο Μπετελχαϊμ, θεωρούν ότι τα παραμύθια βγάζουν τα παιδιά από δύσκολες συναισθηματικές καταστάσεις, διότι αποτελούν συμβολικές αποδόσεις των εμπειριών της ζωής.
Κάτι που βρίσκει απόλυτα σύμφωνο τον κ. Πόρτολα. Τα παραμύθια υποδηλώνουν ότι μια ικανοποιητική και ευτυχισμένη ζωή είναι στις δυνατότητές μας και δεν εξαρτάται από τις αντιξοότητες που αντιμετωπίζουμε. Αν προσπαθήσουμε να μάθουμε από τις εμπειρίες μας και δεν δειλιάσουμε να γνωρίσουμε μέσα από αυτές τον αληθινό μας εαυτό, τότε καλοπροαίρετες “δυνάμεις” θα βρίσκονται δίπλα μας και θα πετύχουμε. Προειδοποιούν, επίσης, ότι όσοι στενόμυαλοι και εγωιστές, δεν θα μάθουν ποτέ ποιοι πραγματικά είναι και θα αρκεστούν σε μια ανούσια ζωή χωρίς ουσιαστικές χαρές, όπως η αληθινή αγάπη. Άλλωστε, κυρίαρχο στοιχείο στο παραμύθι είναι η ενεργητική και οπτιμιστική στάση απέναντι στα πράγματα.
Έτσι το μήνυμα που περνάει, είναι ότι η διαδρομή μας είναι ένας αγώνας γεμάτος δυσκολίες που δύσκολα μπορεί κανείς να αποφύγει. Αλλά, αν δεν λιποψυχήσει και τις αντιμετωπίσει -όσο άδικες και αξεπέραστες αν φαντάζουν- τότε μπορεί να υπερβεί τα εμπόδια, να κυριαρχήσει και να αναδειχτεί νικητής της περιπέτειας που περικλείει ο όρος “ζωή”.
Συμβολισμοί και πρότυπα
Οι δράσεις των ηρώων στα παραμύθια, αποτελούν τους τρόπους-πρότυπα αντιμετώπισης κάποιων καταστάσεων επισημαίνει ο ειδικός.
Επίσης, υπάρχει και μια πληθώρα συμβολισμών που γίνονται αντιληπτοί από το υποσυνείδητο.
Για παράδειγμα στο γνωστό παραμύθι της “Κοκκινοσκουφίτσας:
- το κόκκινο χρώμα που υποδηλώνει την σεξουαλικότητα
- ο λύκος που αντιπροσωπεύει τις ζωώδεις τάσεις μέσα μας
- η γιαγιά που είναι η ενσάρκωση της ενοχής
- ο κυνηγός που αποτελεί πατρική φιγούρα
- η καταβρόχθιση -και μετέπειτα η ελευθέρωση της Κοκκινοσκουφίτσας από την κοιλιά του κακού λύκου- που εκφράζει τη διεργασία για την επίτευξη της ωριμότητας και της υπευθυνότητας
Για το παιδί, αρχικά το παραμύθι δεν είναι παρά η μεταφορά σε ένα ξεχωριστό, άγνωστο, μαγευτικό κόσμο. Απολαμβάνει την ιστορία, αλλά ασυνείδητα εσωτερικεύει και διατηρεί πληροφορίες. Αργότερα, και όσο μεγαλώνει, θα προβεί σε συμπεράσματα, θα αναπτύξει κρίση απέναντι στην ιστορία του παραμυθιού, θα προβληματιστεί, θα έρθει αντιμέτωπο με τους φόβους, τις επιθυμίες και τις συγκρούσεις του. Στο τέλος, μετά από πολλές και πολύπλοκες ψυχικές διεργασίες θα βρει την ισορροπία. Η πορεία αυτή υπάρχει σε ολόκληρη την ανθρωπότητα, μέσα από τα οικουμενικά αρχέτυπα που παρέχουν τα παραμύθια.
Η επίδραση στα παιδιά
Το παραμύθι είναι η αφήγηση ενός θαύματος που δεν ακολουθεί και δεν περιορίζεται από τους όρους της πραγματικής ζωής. Μιλάει για τους φόβους, τα άγχη, τα όνειρα, τις επιθυμίες και τις αγωνίες της πραγματικότητας μέσα από ένα συμβολικό και προστατευτικό -για το παιδί- λόγο. Μέσα από την αφήγηση της ιστορίας επιχειρείται να γίνει ο πολύπλοκος και χαοτικός πραγματικός κόσμος, κατανοητός και αποδεκτός.
Η δύναμη του παραμυθιού στηρίζεται στη διαδικασία της εσωτερικής εικονοποίησης, τονίζει ο κ. Πόρτολας. Υποβάλει το παιδί σε ένα ονειρικό ταξίδι αναζήτησης, αυτογνωσίας και συνεπώς κάθαρσης. Λειτουργεί σαν λόγος μυητικός για τις μεγάλες αλλαγές που θα ζήσει στην πορεία της ζωής του και θα πρέπει να τις αντιμετωπίσει μέσα από εσωτερικές αγωνίες και συγκρούσεις, ενσωματώνοντάς τες στην προσωπική του πορεία ωρίμανσης. Πίσω από τη σύμβαση του φανταστικού, κρύβονται μεγάλες αλήθειες που ανάλογα με την ηλικία του και τις γνωστικές του ικανότητες καλείται να ανακαλύψει. Δηλαδή το κάθε παιδί κρατάει από το παραμύθι μόνο αυτό που έχει ανάγκη, ανάγοντας τη σχέση του με αυτό, σε μια “προσωπική συνομιλία” με το μήνυμα της ιστορίας. Όμως, ο σαγηνευτικός χαρακτήρας των παραμυθιών βρίσκει ανταπόκριση και από μεγαλύτερα παιδιά, παρόλο που γνωρίζουν ότι δεν πρόκειται για αληθινή ιστορία. Και αυτό, γιατί περιέχουν καθολικές αλήθειες και αντικατοπτρίζουν διαχρονικές αξίες. Οι χαρακτήρες, οι ενέργειές τους, η επιβράβευσή τους οδηγούν σε ανάπτυξη θεμάτων με ηθικό δίδαγμα.
- Το καλό νικά το κακό
- Η δικαιοσύνη θριαμβεύει
- Η εξυπνάδα επιβάλλεται στη δύναμη
- Ο αλαζόνας καταστρέφεται
- Η ευσυνειδησία, η ευγένεια και η σκληρή δουλειά επιβραβεύονται
Όλα αυτά περνάνε στο υποσυνείδητο των παιδιών από τη νηπιακή τους ηλικία και παραμένουν εκεί για όλη του τη ζωή. Στην πορεία της ωρίμανσης το άτομο συνοδεύεται και βοηθιέται από τα οικουμενικά αρχέτυπα που του προμήθευσαν τα παραμύθια. Για κάθε δυσκολία που θα συναντά, βαθιά μέσα του θα έχει τη γνώση της δράσης ή μη δράσης του ήρωα ενός παραμυθιού και ασυνείδητα την πεποίθηση ότι θα βγει νικητής, όπως ο ήρωάς του. Άλλωστε -όπως εύστοχα αναφέρει ο κ. Πόρτολας- ο Άραβας αφηγητής παραμυθιών Χαραντί, έλεγε ότι τα παραμύθια δεν φτιάχτηκαν για να αποκοιμίζουν παιδιά αλλά για να αφυπνίζουν τους μεγάλους…
4 παραμύθια σε ρόλο ψυχολόγου:
Η Κοκκινοσκουφίτσα
“Ήταν η πρώτη μου αγάπη. Ένιωθα ότι, αν μπορούσα να την παντρευτώ, θα γνώριζα την τέλεια ευτυχία”, είχε δηλώσει ο Τσάρλς Ντίκενς για την Κοκκινοσκουφίτσα.
Ένα παραμύθι που μοιράζεται τη δημοτικότητα της Σταχτοπούτας και έχει γνωρίσει πολλές διαφορετικές παραλλαγές, με πιο δημοφιλή εκείνη των αδελφών Γκριμ
Η ιστορία: Ένα αθώο κοριτσάκι διασχίζει το δάσος προκειμένου να επισκεφτεί την άρρωστη γιαγιά της. Τότε συναντά τον κακό λύκο, ο οποίος αφού την ξεγελάσει, θα φτάσει στο σπίτι της γιαγιάς, όπου θα καταβροχθίσει και τις δυο. Ένας κυνηγός θα σκοτώσει το λύκο και θα τις σώσει.
Το μήνυμα: Είναι επικίνδυνο να παραμένει κανείς αφελής σε όλη του τη ζωή. Το να εμπιστευόμαστε απερίσκεπτα τον οποιοδήποτε είναι σαν να επιδιώκουμε να γίνουμε θύμα του. Μια σοφία που κατέχουν μόνο όσοι έπαθαν αλλά έμαθαν.
Η Σταχτοπούτα
Το πιο γνωστό και αγαπημένο παραμύθι. Οι ρίζες του βρίσκονται στην Αίγυπτο του 3ου αιώνα μ.Χ., όμως για πρώτη φορά καταγράφτηκε στην Κίνα τον 9ο αιώνα μ.Χ., πριν διαδοθεί στην Ευρώπη.
Η ιστορία: Ένα ορφανό από μητέρα κορίτσι εξαναγκάζεται από την φθονερή μητριά και τις ζηλόφθονες αδελφές της να καθαρίζει τις στάχτες από το τζάκι… Όμως, μια καλή νεράιδα τη βοηθά να πάει στο χορό του βασιλιά. Το γοβάκι που θα χάσει στη βιασύνη της, θα αλλάξει τη μοίρα της και θα οδηγήσει τον πρίγκιπα κυριολεκτικά στα… πόδια της.
Το μήνυμα: Αναφέρεται στην ανύψωση του ταπεινού, στην πίστη στον εαυτό μας -ακόμα και όταν κρύβεται κάτω από στάχτες- την ανταμοιβή της εσωτερικής μας αρετής και την τιμωρία του κακού.
Χένσελ και Γκρέτελ
Σε πολλές ελληνικές εκδόσεις του παραμυθιού, το σπίτι από μελόψωμο έχει αποδοθεί σαν “σοκολατένιο σπίτι” αντικαθιστώντας τον πρωτότυπο τίτλο της ιστορίας.
Η ιστορία: Ένας ξυλοκόπος με τη γυναίκα του αδυνατώντας να θρέψουν τα παιδιά τους τα εγκαταλείπουν στο δάσος. Εκείνα βρίσκουν ένα σπίτι από μελόψωμο και αρχίζουν να το τρώνε. Η μάγισσα που κατοικεί σε αυτό τα αιχμαλωτίζει με σκοπό να τα καταβροχθίσει, όμως τελικά σώζονται χάρη στην εφευρετικότητα και το στρατηγικό τους σχέδιο.
Το μήνυμα: Οι επιθυμίες εκπληρώνονται μόνο όταν αντιμετωπίσουμε τους φόβους μας και κερδίσουμε μέσα από τις εμπειρίες μας την ανεξαρτησία μας. Για να συμβεί αυτό χρειάζεται ενότητα και διανοητική δράση.
Η Χιονάτη και οι επτά νάνοι
Για αιώνες είναι ένα από τα δημοφιλέστερα παραμύθια. Διαδόθηκε σε διάφορες μορφές πρώτα στην Ευρώπη και μετέπειτα στις άλλες ηπείρους.
Η ιστορία: Η κακιά μητριά της Χιονάτης φθονώντας την ομορφιά της προγονής της, την εγκαταλείπει στο δάσος. Εκείνη βρίσκει καταφύγιο στο σπίτι επτά νάνων που τη συμπονούν αλλά η μητριά της καταφέρνει να τη δηλητηριάσει με ένα μήλο. Η Χιονάτη μπαίνει σε ένα γυάλινο φέρετρο, ώσπου την σώζει ένας πρίγκιπας.
Το μήνυμα: Κανείς δεν μπορεί με τη φυγή να απελευθερωθεί από τα αρνητικά του συναισθήματα. Μόνο αν επεξεργαστεί τις εσωτερικές του συγκρούσεις, συστηματικά και με ειλικρίνεια, θα δικαιωθεί και θα ευτυχήσει.
